مجله  میقات حج  پاییز 1379، شماره 33 

نویسنده : دکتر محمد الدقن / هادی انصاری
86
در بخش های پیشین توضیح داده شد که مصر از دوران پیش از اسلام در بافت و تهیّه پرده کعبه نقشی تعیین کننده داشته است، در این مقاله توجه خوانندگان گرامی را به ویژگی های هنری بکار گرفته شده توسط مصریان در پرده کعبه جلب می نماییم:

مصر از دوران جاهلیت و پیش از آنکه به اسلام بگرود، همواره افتخار بافت جامه کعبه معظمه را به خود اختصاص داده بود. این ویژگی به علت شهرت این کشور در ساخت پارچه های مرغوب بود که در آن هنگام، بدان «قباطی» می گفتند.

پادشاهان تُبَّع، کعبه را همواره به وسیله جامه هایی از قطعات چرم و نیز گاهی به وسیله قباطی پوشش می دادند. هنگامی که اسلام ظهور نمود و زمین به نور آن منوّر شد، پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله کعبه را به وسیله قباطی و بردهای یمانی پوشانید. پس از او ابوبکر و عمر بن خطاب نیز آن را به وسیله قباطی پوشاندند. مصر وقتی در دوران عمر فتح شد، جامه کعبه به صورت رسمی و به فرمان خلیفه از سوی نماینده وی در مصر ساخته می شد و به کعبه ارسال می گردید و این وضع همچنان تا دوران عثمان برقرار بود که در این میان بردهای یمانی نیز بدانها افزوده شد. سپس در دوران بنی امیه و بنی عباس، به فرمان آنان همه ساله جامه شریفه را در مصر می بافتند و به کعبه می فرستادند. البته برخی از سال ها از خارج از مصر نیز ارسال می گردید. هنگامی که تعداد جامه کعبه در یکسال به بیش از یک جامه می رسید، معمولاً یکی از آنها از قباطی بود.

وقتی حکومت عباسیان به ضعف گرایید، جامه کعبه گاه از یمن و گاهی از مصر و موارد اندکی از جاهای دیگر؛ مثل سرزمین ایران، هند و فارس ارسال می شد.

این وضعیت همچنان ادامه داشت تااینکه در دوران ممالیک، مصرویژگی خودرا در مورد ساخت جامه وارسال سالانه آن به کعبه معظمه به دست آورد. بدین صورت که ملک «صالح اسماعیل» فرزند ملک «ناصر محمدبن قلاوون» (نامبرده از سال 743 ـ746ه . بر مصر حکومت می کرد) سه دهکده مصری به نامهای «بیسوس» (باسوس) و «سندبیس» و «ابوالغیط» را از پول بیت المال خریداری کرد و آنها را وقف تهیه و ساخت جامه کعبه معظمه در هر سال نمود. همچنین از درآمد روستاهای یاد شده ساخت جامه حجره نبوی شریف و منبر نبوی در هر پنج سال را مقرر گردانید. ارسال جامه کعبه بدین کیفیت تا آغاز دوران حکومت عثمانیان همچنان ادامه یافت.

در این دوران و به هنگام سلطنت سلطان سلیمان قانونی در سال 974 ه . از سوی نامبرده هفت دهکده دیگر در مصر خریداری شد و به سه روستای پیشین اضافه گردید. پس از آن، دهکده های وقف شده برای تهیه و ساخت جامه کعبه مشرّفه، به ده روستا رسید که از درآمد آنها جامه بیرونی کعبه در هر یک سال یکبار و نیز جامه درونی کعبه و جامه حجره نبوی شریف و منبر نبوی و دیگر جامه ها هر پانزده سال یکبار ساخته و مهیّا می شد.

و نیز همچنانکه پیش از این گفتیم، دولت عثمانی به هنگام سلطنت هر یک از پادشاهان آن، جامه درونی کعبه و جامه حجره نبوی شریف را خود ارسال می نمود که در این میان مصر همچنان ویژگی ارسال جامه بیرونی کعبه در هر سال را به خود اختصاص داده بود. ضمن آنکه خود ساخت و تهیه پارچه دو جامه درونی و بیرونی کعبه و نیز جامه حجره نبوی شریف را به عهده داشت. این وضعیت تا سال 1118 ه . همچنان دوام داشت. در این سال، سلطان احمد سوم فرمان داد جامه درونی که به هنگام سلطنت هر یک از پادشاهان عثمانی به کعبه ارسال می گردید، در استامبول بافته شود. این جامه همواره پس از آماده شدن به مصر فرستاده می شد تا به همراه جامه بیرونی کعبه، به مکه ارسال شود.

این برنامه همچنان ادامه یافت تا این که در سال 1381 ه . ـ همانگونه که پیشتر گفتیم ـ پس از حادثه بازگشت جامه از حجاز، ارسال آن برای مدتی متوقف گردید. سپس بار دیگر در برخی از سالها به علت شرایط ویژه سیاسی؛ مانند حمله فرانسویان به مصر و نیز سال هایی که در آن اختلافات سیاسی میان مصر و قدرتمندان حاکم بر حجاز پیش آمد ـ همچنانکه پیشتر آوردیم ـ ارسال جامه کعبه از مصر به مکه متوقف شد.

ترقی و پیشرفت آذین و زردوزی بر گلدوزیهای جامه در مصر
از ویژگی های تاریخی مصر آن است که این کشور توفیق یافت جامه کعبه را خود مهیا سازد و سپس به کعبه معظمه ارسال نماید و این موجب شد که از دیدگاه هنری و فنی در جایگاه برجسته ای قرار گیرد؛ به طوری که روز به روز هنر خویش را در آذین و زردوزی بر گلدوزیهای جامه کعبه رشد داد تا آنجا که ضمن پیشرفت در بافت جامه و افزایش مرغوبیت آن، در آذین و زردوزی بر گلدوزیهای آن نیز دارای نوآوریهای ویژه ای شد و زیبایی های منحصر به فردی را در این زمینه به دست آورد.

ترقی و پیشرفت این هنر موجب شد که از این پس، جامه از نظر استحکام و زیبایی در جایگاه والایی قرار گیرد. این وضعیت در نتیجه قدرت و مهارت صنعتگران آن بوده که این هنر را همواره با ارث بردن از پدران خویش ادامه داده و نسلی پس از نسل دیگر در این زمینه فعالیت نمودند؛ زیرا این گروه در آغاز سنین جوانی، آن هنگام که سنّ هر یک از آنان از سیزده سالگی تجاوز نکرده بود، قدم در آموزش این هنر گذارده و در طول دوران زندگی خویش، که گاه به هشتاد و حتّی به نود سال می رسید، همچنان در این هنر فعالیت و کوشش می کرند که در این میان همواره با افزایش سن و تجربه آنان، هنر آذینی و خلاّقیت آنان نیز افزایش می یافت. دستان این صنعت گران همانند دستگاه میکانیکیِ منظَّمی حرکت می کرد تا آنجا که چشم بینندگان را در هنگام کار به حیرت وا می داشت.

متأسفانه هم اکنون آن صنعت گرانِ ماهر و آن دستان هنرآفرین از میان رفته اند؛ زیرا گروهی از آنان ندای حق را لبیک گفته اند و گروهی دیگر به علّت کهولت سن از کار افتاده اند. هم اکنون از آن نسل، حاج محمد سلیمان خلف 90 ساله و حاج یوسف اسماعیل اَصیل 75 ساله را می توان نام برد. (؟؟؟به دو عکس شماره 2 و 3 نظر افکنید). ویژگی مصر در ساخت و تهیه جامه کعبه معظمه، تأثیر بسزایی در پیشرفت هنر زردوزی و آذین به وسیله تارهای نقره و طلا در آن گذاشت؛ به طوری که این هنر تنها در آذین بندی جامه گلدوزی های آن منحصر نگردیده بلکه کارگاه جامه بافی در مصر اقدام به کارهای هنری و زردوزیهای گوناگون دیگری نمود.

در این میان می توان به زردوزی های لباسهای تشریفاتی در مناسبات و جشن های رسمی برای افرادی که رتبه پاشایی و دیگر مناصب ارتشی و نیز مردان سیاسی و رجال دینی(1) را دارا بودند، اشاره کرد؛ همچنانکه این گروه به زردوزی بر روی پرچم ها و نشان ها و رتبه های لباس مردان ارتش و پلیس نیز اقدام می کردند و در کنار آن همچنین آثار هنری و زیبایی بر روی چهارچوب ها و ضریح های اولیاءاللّه و صالحین به وجود آوردند و نیز شاهد تابلوهای اسلامی و تابلوهای هنری فراوان دیگری از آنان هستیم.

گفتنی است که در این زمینه، در برخی از کشورهای اسلامی، به ویژه در هند و پاکستان نوآوری های خاصی عرضه شده، لیکن می توان اذعان کرد که زردوزی و آذین مصر از اصالت و ویژگی خاصی برخوردار بود؛ زیرا آذین جامه کعبه معظمه به علت قرارگرفتن آن در طول سال در معرض تابش اشعه سوزان خورشید و نیز هوا و باران های آن، نیاز به عنایت و کوشش ویژه ای داشته و همواره صنعت گران و هنرآفرینانِ جامه، در این زمینه از هیچ کوششی درباره استحکام و مقاومت آن در برابر عوامل طبیعی یادشده به همراه دقت در زیبایی آن، دریغ نمی کردند.

بنابراین، جامه یادشده جدا از زیبایی و جمال آن، علی رغم آنکه در برابر عوامل آب و هوایی گوناگونی که در طول سال بر آن تأثیر گزارده، همچنان پایدار و مستحکم باقی می ماند. این وضع را می توان در زردوزیها و آذین جامه اخیر، که در سال 1381 ه . از جده بازگردانیده شده و هم اکنون در کارگاه جامه بافی در «خَرَنْفُش» در معرض دید همگان قرار دارد، ملاحظه کرد.

در اینجا آنچه که لازم به یادآوری است این است که در ضمن بررسی تاریخی از جامه کعبه مشرفه، برای ما روشن شد که در دوران های گذشته و قدیم، کعبه گاه دو یا سه بار در سال به وسیله جامه پوشانیده می شد، سپس بعد از قرن ششم هجری این کار تنها یک بار در سال، آن هم در پگاه روز نحر(= عید قربان) صورت می پذیرفته است. بنابراین، چنین به نظر می رسد پارچه هایی که از آن برای کعبه جامه تهیه می نموده اند ضخامت و در نتیجه استحکام کافی نداشته است؛ به طوری که جامه های یادشده کمتر از یکسال بر روی کعبه باقی مانده است. لیکن پس از پیشرفت صنعت پارچه بافی، جامه های کعبه از ضخامت و قدرت و استحکام ویژه ای برخوردار گردید تا آنجا که این جامه ها در طول سال همچنان بدون هیچگونه آسیبی بر روی کعبه باقی می ماند. این نکته به ویژه پس از بوجودآمدن موقوفه یادشده در مصر، تأثیر بسزایی در مرغوبیت و ضخامت پارچه جامه گذارد. محمد طاهر کردی می گوید:

«هنگامی که مصر ویژگی تهیه جامه بر روی کعبه را به خود اختصاص داد و از آن پس، جامه را در هر سال به این دیار گسیل می نمود، جامه از زیبایی و قدرت کافی برخوردار گردید تا آنجا که ترقی و پیشرفت علوم و دانش فنی در مصر و نیز به وجود آمدن هنرآفرینی های نوین در خط عربی و هنر آذین و نقاشی در این کشور، همگی تأثیر فراوانی بر زیباسازی و آذین بندی جامه و پرده درِ کعبه گذاشته تا آنکه هم اکنون در بهترین آراستگی و زیبایی قرار گرفته است.»(2)

در اینجا پس از آن که فشرده ای درباره ویژگی مصر از نظر تاریخی و هنری نسبت به جامه کعبه در طول تاریخ را برای شما آوردیم، سخنی از پیشرفت صنعت جامه کعبه در مصر را به همراه کارگاه های جامه بافی آن، که شامل کارگاه جامه بافی کعبه در «خرنفش» و چگونگی کار در آن و نیز از کیفیت مواد اولیه آن، برای شما سخن گفته، سپس با توضیح هزینه های بافت جامه کعبه، این بخش را به پایان می بریم، از آن پس بخش بعدی سخن را به بررسی درباره قطعه ها و اندازه های جامه ای که از مصر به کعبه مکرمه ارسال می گردید، اختصاص خواهیم داد.

کارگاههای جامه بافی کعبه مکرمه در طول تاریخ
از دوران جاهلیت، همواره مصر به صنعت پارچه بافیِ نیکو، که در آن هنگام معروف به قباطی بود، شهرت داشته است؛ به طوری که در عصر جاهلیت و نیز در دوران اسلام، کعبه مشرفه همواره به وسیله قباطی پوشانیده می شده است. در آن هنگام بهترین پارچه قباطی همانا بافته های قباطی تنیسی بود که در شهر «تنیس» بافته می شد. بدین سبب بود که خلفای عباسی همواره فرمان می دادند جامه کعبه را از قباطی دست ساخته شهر تنیس آماده سازند. بنابراین، در نوشته های تاریخ نگاران همواره شهر تنیس را بعنوان جایگاهی برای ساختن جامه کعبه مکرمه می شناسیم.(3) همچنانکه به همین منظور همواره خلفا، لباس های تشریفاتی و گرانقیمت خویش را از این نوع پارچه ها انتخاب می کردند. شهر تنیس در آن هنگام در نزدیکی شهر دمیاط کنونی بوده است.

مقریزی در کتاب «خطط» خویش در این باره چنین می نویسد:

«... شهری از سرزمین مصر بوده که در میانه آب قرار داشته است... مردمان آن را افرادی خوش برخورد و ثروتمند تشکیل می داد که بیشتر آنان شغل بافندگی را برای خود برگزیده بودند. در این شهر لباس های معروف به «شروب» را که در دنیا بی نظیر بوده نیز می بافته اند. همچنین لباس های خلفا که موسوم به «بُدْنه» بوده و بیشتر تار و پود آن از طلا بود، در این شهر بافته می شد؛ به طوری که لباس های یادشده هر کدام تا حدود یک هزار دینار ارزش داشت. و نیز در دنیای آن روز لباس کتانی عاری از تارهای زیور شده به طلا تنها از نوع کتان های تنیس و دمیاط بود که دارای ارزشی به مقدار یکصد دینار بود... همچنین این شهر ویژگی خاصی نسبت به تهیه لباس های توانگران و بازرگانان سرشناس داشت که در این میان نیز جامه کعبه در آن بافته می شد...»(4)

شهر تنیس همچنان رو به پیشرفت و ترقی بود تا اینکه به فرمان «ملک محمدبن عادل ایوبی» در سال 624 هجری ویران شد. این دستور بدانجهت بود که فرنگیان بارها بدان هجوم آورده و آن را به ویرانی کشانده بودند. در پس آن اموال فراوانی برای تجدید ساختمان شهر یادشده بکار می رفت.(5) از دیگر مکان هایی که جامه کعبه مصری، در آنجا بافته می شد، می توان دو شهر «شطا» و «تونه» را نام برد. دو شهر یادشده از سرزمینهای تابع شهر تنیس به شمار می آمدند. در این دو منطقه، صنعت قباطی همانند تنیس بافته می شد. پیش از این به هنگام سخن از بافت جامه در دوران عباسی از آن یاد کردیم.(6)

صنعت جامه کعبه در پاره ای از اوقات به حرم حسینی(7) انتقال می یافت. این مطلب در اوایل دوران ممالیک صورت پذیرفت. قلقشندی (متوفای سال 821 ه .) می گوید:

«اما ساختن جامه کعبه در دوران های نخستین، تنها ویژه خلفا بود... سپس ساختن آن در اختیار پادشاهان سرزمین مصر قرار گرفت که آنان همه ساله جامه را تهیه و آماده می ساختند، که تاکنون به همین منوال باقی مانده است. لازم به تذکر است که در این میان، گاه بر اثر استبداد و قدرت پادشاهان یمن، این امر در اختیار آنان قرار می گرفت. این جامه در قاهره و در حرم حسینی بافته می شد.

جامه یادشده از ابریشم سیاهی بود که با گلدوزیها و نوشته های سفید در متن آن آیه: اِنَّ أَوّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاس لَلَّذی بَبَکَّةَ... به چشم می خورد.

در پایانِ دولتِ ظاهریه برقوق، نوشته ها به رنگ زرد آذین شده به طلا تغییر یافت. این جامه، دارای ناظر مستقل و جداگانه ای بود که دهکده بیسوس از توابع قاهره وقف آن شده بود و عایدات آن صرف تهیه جامه یادشده می گردید.»(8)

از گفته های قلقشندی می توان چنین نتیجه گرفت که جامه در ربع اوّل از قرن نهم هجری در حرم حسینی بافته می شد. همچنانکه واضح می گردد مصر پس از خلفای بنی عباس ویژگی بافتن جامه را به خود اختصاص داد و از آن پس پیشرفت های هنری فراوانی در این زمینه به دست آورد تا آنجا که گلدوزی های طلایین بر روی آن به وجود می آورد.

از جایگاه های دیگری که می توان به عنوان کارگاه جامه کعبه مکرمه نام برد، قصر اَبلق در قلعه(9) می باشد. البته نمی توان دقیقاً زمان انتقال صنعت جامه بدین قصر را مشخص کرد امّا از سخن مقریزی چنین فهمیده می شود که این قصر در سال 713 ه . به وسیله ملک «ناصر محمدبن قلاوون» بنا گردیده و نامبرده از آن به عنوان مرکز حکومتی در بیشتر روزهای هفته استفاده می کرده است. بنا به گفته مقریزی این انتقال ظاهراً در دوران او صورت گرفته است (متوفای سال 846 ه .)

همچنین از گفته های ابن ایاس(10) به هنگام برگزاری مراسم جشن جامه کعبه در سال 923 ه . که نخستین جامه ارسالی به مکه در دوران عثمانی بود و از بردن جامه به قلعه نزد نایب السلطنه «خایربک» چنین فهمیده می شود که صنعت جامه بافی برای کعبه، در آغاز دوران عثمانی به قلعه منتقل نگردیده بود. نخستین بار جبرتی به هنگام سخن درباره جامه کعبه، در سال 1213 ه . که در خانه «مصطفی کتخدا» (که برخلاف معمول بوده؛ زیرا همیشه در قلعه بافته می شده است(11)) بافته شده، یاد کرده است چون در آن هنگام مصر از سوی نیروهای فرانسوی به اشغال درآمده بود و در نتیجه در آن سال نتوانست جامه کعبه معظمه را به مکه ارسال نماید؛ زیرا مصطفی بک کتخدا که امیرالحاج مصر در آن موسم بود، به تهمت قیام بر ضدّ فرانسویان، همچنانکه پیش از این یاد کردیم، دستگیر و زندانی شد. در این هنگام سیداسماعیل خشاب یکی از سرشناسان مصر، ناگزیر عهده دار جامه کعبه گردید و بدین منظور آن را به خانه «ایوب جاویش» در همسایگی مقام حضرت زینب علیهاالسلام منتقل کرد و آن را در این مکان به اتمام رسانیدند.

در سال 1219 ه . کارگاه جامه بافی به «بیت الملا» در خیابان «المقاصیص» انتقال یافت که در این هنگام «سید احمد محروقی» عهده دار ساختن جامه کعبه آن سال گردید. جبرتی در این باره می گوید: «در این ماه (رجب سال 1219 ه . ساختن جامه کعبه به وسیله سید احمد محروقی آغاز گردید که بدین مناسبت نامبرده عهده دار آن شد و این کار را در «بیت الملا» در خیابان مقصیص آغاز کردند.»(12) آن گاه که محمد علی پاشا حکومت مصر را در سال 1220 ه . به دست گرفت مجدداً کارگاه جامه بافی کعبه مکرّمه به «قلعه» بازگردانده شد. این وضع همچنان ادامه داشت تا اینکه این صنعت به کارگاه دیگری واقع در «خَرَنْفُش» قاهره بنام کارگاه خَرَنْفُش(13) انتقال یافت. تا اینکه پس از مدتی به اداره جامه کعبه سپس به «دارالکسوة الشریفه» معروف گردید. جامه کعبه از آن پس، تا سال 1382 ه . یعنی تا آن هنگام که مصر از ارسال آن خودداری کرد، در این کارگاه ساخته می شد.

کارگاه جامه کعبه در خَرَنْفش
این خانه در واقع از اداره بزرگی که معروف به «اداره خرنفش» بود، تشکیل می شد. والی مصر محمدعلی در سال 1232 ه . خانه یادشده را در خیابان مسیحیان که معروف به «خمیس العدس» بود، بنا کرد. نامبرده این خانه را به اشاره برخی از مسیحیان فرنگی مقیم مصر در این دوره به وجود آورد تا اینکه خود به صورت محوری برای کارها و صنعت های گوناگون در آمد و خارجیان متخصص در فنون مختلف به هنگام ورود به این سرزمین رو به سوی آن آوردند؛ به عبارت دیگر، محمدعلی در نظر داشت این کارگاه را همانند دیگر کارگاه ها و کارخانه هایی که در این دیار برای خدمت به ارتش مصری بنا کرده بود، مهیا سازد.

جبرتی به هنگام سخن درباره حوادث ماه ذی الحجه سال 1233 ه . از این کارگاه و تجهیزات گوناگونی که در آن وجود داشته می نویسد:

«... ساختمان گسترده ای است که بنای آن را از سال گذشته آغاز کرده اند، آنان مدتی را به ساختن دستگاه های میکانیکی و مادر در آن گذرانیده اند که پس از آن با دستگاه های یادشده وسایلی از قبیل سندان ها و دستگاه های برش آهن و دندانه های فلزی وارّه ها و چسب ها و جز اینها را در آن ساختند. در این ساختمان برای هر حرفه و صنعتی، جایگاه ویژه ای به وجود آورده اند که در بخش های یادشده هر کدام با توجه به فعالیت خود، صنعتی را ارائه می نمود. این بخش ها شامل نوارهای لغزنده و قرقره ها و دستگاه های میکانیکی خاصی بوده که در آن صنعت پنبه و انواع گوناگون ابریشم و پارچه و نیز پارچه های زربفت و نازک ساخته می شد».(14)

طبیعی است که بافت جامه کعبه ـ به بخشی که در آن صنعت پنبه و ابریشم و پارچه های زربفت فعالیت داشت ـ انتقال یافت. هنگامیکه صنعت های گوناگونی که در آن بخش فعالیت داشتند، متوقف گردید، تمامی این بخش تنها به فعالیت در مورد جامه بافی کعبه مکرمه اختصاص یافت که این مدت به بیش از یکصدوسی سال ادامه یافت. علی مبارک پاشا ـ پس از آنکه گفته جبرتی درباره این اداره را نقل کرده ـ می گوید:

«این سازمان تاکنون همچنان فعالیت داشته (در زمان خود) و مسؤولیت آن را شخصی بنام «میری» به عهده دارد لیکن تمامی بخش های صنعتی گوناگون آن همانند صنعت های دیگر، از میان رفته و هم اکنون تنها کارگاه جامه کعبه مکرمه ـ که خداوند آن را معظم بدارد ـ در آن به فعالیت ادامه می دهد.»(15)

از این پس نام «مصلحة الکسوة الشریفه»(16) بر آن نهاده شد که این اداره تابعی از وزارت دارایی (= مالیه) مصر به شمار می آمد. این وضع تا سال 1337 ه ./ 1919 م . همچنان باقی بود که پس از آن به وزارت کشور (= داخلیه) منضم گردید و تا سال 1372 ه ./ 1953 م . باقی بود که در این سال نام آن به «دارالکسوة الشریفه» تغییر یافت. از این پس کارگاه یاد شده بخشی از وزارت اوقاف مصر گردید و تاکنون نیز علی رغم متوقف ساختن جامه کعبه از سال 1382 ه . همچنان بخشی از توابع وزارت اوقاف مصر به شمار می آید.(17)

گفتنی است که در این کارگاه، کلیه بخش هایی که صنعت جامه کعبه بدان نیازمند بود ـ از قبیل ریسیدن و رنگرزی و پارچه بافی دستی سپس آرایش و زینت آن به وسیله تارهای زربفت به دست صنعتگران و هنرمندان مصریِ ویژه این کار ـ وجود داشت که این هنرمندان همواره به طور وراثتی هنر خویش را از خود به فرزندانشان انتقال می دادند. همچنین در این کارگاه، تارهای نقره ای مطلاّ نیز تهیه می شد که بدین منظور در بخشی نقره را بصورت تارهای نازکی درآورده و سپس به وسیله آب طلا آنها را می پوشانیدند. که از این پس هنرمندان در بخش آرایش با این تارها، جامه کعبه مکرمه را با اینگونه تارها زینت و آرایش می دادند. این هنر در طی چندین مرحله به انجام می رسید که در پس آن خط نگاران و خوشنویسان زبردست به نوشتن آیاتی از قرآن کریم بر آن پرداخته و نیز شکل های هندسی زیبایی را با نگین دوزیها بر قطعه های جامه به وجود می آوردند. از آن پس نوشته ها و شکل ها را به وسیله موادی بر جامه، تثبیت کرده سپس خطوط و شکل های یادشده به وسیله نخ های ویژه ای که بر روی آنها دوخته می شد، به طرز زیبایی برجسته شده و در پایان، هنرمندان بوسیله تارهای نقره ای مطلاّ روی تمامی آن خطوط و شکل ها را تزیین و آرایش می نمودند که در خاتمه کار این بخش دارای زیبایی و جلای خاصی می گردید و چشم هر بیننده را به خود جلب می کرد.

این کارگاه مدّتها همچنان در بخش های گوناگون خود، نسبت به تهیه و بافت و آرایش جامه کعبه مکرمه، فعالیت داشت تا اینکه برای نخستین بار به علت بروز اختلافات سیاسی میان مصر و دولت عربستان سعودی، در سال 1344 ه . ق . ادامه یافت و در این سال بود که پس از رفع مشکلات میان دو کشور، کارگاه یادشده باردیگر کار خود را از سرگرفت لیکن این بار تنها به بخش زینت و آرایش جامه پرداخت؛ زیرا در این هنگام شرکت ریسندگی و بافندگی «المحلة الکبری» و پس از آن شرکت «مصر حلوان» عملیات آماده سازی پشم و رنگرزی و ریسیدن پارچه های مرغوب جامه را به وسیله دستگاه های میکانیکیِ پیشرفته و نوین، آنهم با دقت و سرعت انجام می دادند و پارچه مورد نیاز جامه کعبه را مهیا می ساختند. آنچه که در این میان گفتنی است اینکه در فاصله توقف ارسال جامه کعبه به مدت ده سال (1344 ـ 1355 ه .) دولت مصر بخشی را جهت آموزش و تعلیم هنر آرایش و زربفت بوجود آورد که در نتیجه آن، هنرمندان زبردست و ماهر فراوانی تعلیم دیدند.

در سال 1347 ه ./ 1928 م . کارگران شاغل در این کارگاه به 59 نفر می رسید که اضافه بر آن سه ناظر و نیز شخصی بعنوان بسته بند و رییسی بر تمامی افراد یادشده که بدان «استاد باشی» می گفتند، وجود داشت. این شخص در سال 1390 ه ./ 1968م . پس از گذراندن عمری بیش از نود سال درگذشت. نامبرده در سال 1388ه . 1368م . همانند یک جوان مشغول به کار بود و این وضعیت را تا اواخر زندگی خود ادامه داد. این کارگاه آنگاه که فعالیت خود را تنها در بخش آرایش و زربفت جامه ادامه داد، کم کم از تعداد کارگرانش کاسته شد؛ به طوری که در سال 1381 ه ./ 1962 م .(18) جامه بافی کعبه متوقف گردید. از این پس بود که تعداد هنرمندان یادشده به شکل محسوسی رو به کاهش گذارد و این هنر زیبا (آرایش و زینت به وسیله تارهای نقره ای مطلاّ) رو به سستی گذاشت تا آنجا که هم اکنون در این کارگاه تنها شش نفر باقی مانده نسل هنرمندان زبردست گذشته مشغول به کار هستند و متأسفانه هم اکنون این هنر رو به انقراض و فراموشی گام برمی دارد.

هم اکنون افراد یادشده تنها به ساختن و تهیه پرده های گوناگونی ویژه مرقد اولیا و بزرگان و نیز ساختن برخی تابلوهای اسلامی فعالیت می نمایند.

نظام کار در کارگاه جامه بافی
کارگران فنی شاغل در کارگاه جامه بافی، هیچگاه به صورت ثابت و دائمی در این کارگاه به کار خویش ادامه نمی دادند بلکه این گروه همواره تابع وزارتخانه ای بودند که کارگاه زیر نظر آن به انجام وظیفه مشغول بود. بنابراین، کارگران تابع قراردادی بودند که درآغاز هرسال از سوی وزارت خانه مورد نظر، با کارگاه قرارداد می بست. در این صورت دوزنده جامه از سوی وزارت، متعهّد می گردید که پارچه های جامه کعبه را با توجه به اندازه های تعیین شده، جدا کرده و سپس به همراه قرار دادن آستر، همگی را بدوزد. در این تعهّد، دوختن و آماده کردن پرده درِ کعبه و پرده «باب التوبه» نیز همراه بود. همچنین درآن نوع پارچه ورنگ آن ونیز کیفیت دوخت ونوع آستر ورنگهای آن مشخص می گردید.

در این میان دوزنده جامه، بکاربردن تمامی مواد اولیه و ضروریِ تهیه جامه کعبه را، بنابر مصلحت و اقتضای جامه، به عهده می گرفت. همچنانکه نامبرده موظف بود کمربندهای هشتگانه آذین شده به تارهای نقره ای و طلایی را بر جامه بدوزد. علاوه بر این، نامبرده متعهّد می شد در زمانی که از پیش تعیین می گردید، مجموع کارهای جامه دوزی را به پایان رساند و جامه را پیش از موعد مقرّر برای حرکت، تحویل دهد و اگر وزارتخانه مشاهده نماید که کار جامه دوزی در زمان تعیین شده به پایان نمی رسد، خود حق تعیین افرادی را برای تسریع در اتمام کار، دارد. و سرانجام هزینه این افراد از دستمزد تعیین شده در آغاز، از متعهّد کسر می گردید.

در تعهّد نامه یادشده، میزان حقوق این کار نیز تعیین می شد که نیمی از آن را به هنگام پایان نیمه کار و نیمه بعد را در پایان کلیه کارها پرداخت می نمود.(19) امّا نسبت به کارهای آرایش و تزیین جامه بوسیله تارهای نقره ای مطلاّ، همواره وزارتخانه پس از بررسی دستمزد هر مثقال از تارها (مثقال یک درهم و نیم و به عبارتی 68/4 گرم به شمار می آید) با کارگران فنی جامه ارتباط برقرار کرده و قرارداد سالیانه ای را منعقد می نمود. لازم به تذکر است که میانگین کار هر کارگر حدود دو مثقال در روز بود.

این قرارداد میان نماینده وزارتی که کارگاه جامه زیر نظر آن فعالیت نموده از سویی و کارگران بخش یادشده از سوی دیگر منعقد می گردید که در این میان کارگران وظایف محوله را به عهده می گرفتند. این عقدنامه معمولاً دارای سیزده بند بود که مضمون تمامی بندهای آن تعهداتی است که کارگران برای به انجام رسانیدن کار خویش به صورت مطلوب و نیکو، آورده شده است. همچنانکه در بندهای ویژه آن نسبت به زمان پایان بردن کار و یا تأخیر آن نسبت به زمان تعیین گردیده، خصوصیات و مواردی را متذکر گردیده است.(20)

جامه کعبه و مواد اولیه آن
مواد اوّلیه ای که همه ساله برای بافتن جامه کعبه خریداری می شد، از این قرار بود:

ـ 785 متر پارچه ابریشم سیاه رنگ که سرتاسر زمینه آن، نوشته هایی به صورت بافته داشت.

ـ 100 متر پارچه ابریشم طبیعی سیاه ساده که ویژه کمربندها و پرده ها می باشد.

ـ 13414 مثقال از تارهای نقره ای سفید و تارهای نقره ای مطلاّ، (771/62 کیلوگرم) که در این میان (10442) مثقال از تارهای مطلاّ، و (2972) مثقال نقره می باشد.

ـ 4 کیلو ابریشم سیاه به صورت مفتول (برای دوختن جامه کعبه مکرّمه).

ـ 4 کیلو چرم (ویژه دستگیره های جامه کعبه).

ـ 30 متر پارچه ابریشم مصنوعی طلایی (ویژه آستر).

ـ تعداد شش عدد دکمه نقره ای مطلاّ به مقدار یکصد گرم (ویژه پرده درِ کعبه).

ـ 3 باکو دوبارة.

ـ 960 متر چلوار سفید (سی ودو قطعه سی متری) ویژه آستر جامه.

ـ 90 متر پارچه کتان ویژه آستر کمربندها و پرده های گلدوزی شده.

ـ 5 کلاف ریسمان پنبه ای صیادی (3 کلاف 50/6 و 2 کلاف 50/9) برای استوارکردن گلدوزی ها.

ـ 3 کلاف نخ کتان خام شماره 20 شکری ویژه درج نوشته ها و نقش و نگارها.

ـ 5 صندوق چوبی ویژه حمل جامه.

ـ 5 کیلو شمع اسکندری برای موم اندودکردن نخ و کتان.

ـ 4 دوجین قرقره نخ کتانی برای استوارکردن بخش های درج شده.

ـ یک کیلو زنجبیل ویژه جوهر نوشته ها بر پارچه.

ـ یک کیلو صمغ عربی برای تثبیت جوهر.

ـ 5 متر پارچه ابریشم طبیعی سبز ویژه پرده ها و کمربندها.

ـ 2 عدد دیگ که درون آنها به اندازه 58 کیلوگرم گلاب جهت شست و شوی کعبه مکرّمه قرار داده می شد.

لازم به یادآوری است که مصر در دوران اخیر و پیش از توقف ارسال جامه در سال 1381ه ./ 1962م . همواره از مواد اولیه یاد شده برای ساختن و مهیانمودن جامه کعبه استفاده می نمود.

هزینه های جامه شریفه کعبه
در اینجا نمی توان برآورد معینی از هزینه های جامه کعبه نمود؛ زیرا جامه کعبه در طول تاریخ هیچگاه به یک صورت نبود و با گذشت زمان ـ همچنانکه تغییراتی در زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم به وجود می آمد ـ جامه نیز این تحوّلات وجود داشت و نسبت به هر دوران، صنعت و آذین بندیِ آن رو به تغییر و ترقّی بوده است.

در این میان با پیشرفت صنعت بافت و بهینه شدن آن و نیز ابداع روش جدید زردوزی بر پارچه ها و سپس تغییر مواد اولیه این کار؛ یعنی جایگزینی تارهای نقره ای مطلاّ به جای نخ های ابریشم در زردوزیها، همگی موجب آن می گردید که هزینه های تهیه و ساخت جامه روز به روز افزایش یابد. از سوی دیگر، کلیه منابعی که درباره جامه کعبه سخن به میان آورده، هیچگاه از هزینه های آنها یاد نکرده است و این بدان جهت است که معمولاً نیک مردان از پادشاهان و امرا و سلاطین، آن را در راه رضای پروردگار مهیّا ساخته و به سوی کعبه مکرّمه ارسال می داشتند. بنابراین، نیازی به ذکر هزینه های آن و یا تعیین مقدار آن نبوده اند.

کهن ترین سندی که هزینه های ساختن و پرداختن جامه کعبه را آورده و می تواند راهنمای ما باشد، همان وقف نامه ای است که از سوی سلطان سلیمان قانونی در سال 947 ه . نسبت به وقف ده دهکده مصری بر جامه کعبه معظمه قرار داده شده است. طبق وقف نامه یادشده، هزینه ای معادل 276216 درهم نقره «آنچنانکه در سال های گذشته طبق عادت استفاده شده» در هر سال بوده است. پس از آن هیچیک از صنایع تاریخی در این باره سخنی به میان نیاورده است، لیکن در دوران جدید، آنگاه که برای ساختن جامه، جایگاه ویژه ای در نظر گرفته شد، از سوی وزارت دارایی (= مالیه) مبلغی بعنوان سقف هزینه، تعیین گردید. بنابراین، در سال 1318 ه ./ 1901 م . هزینه جامه کعبه ـ طبق گزارشی که از سوی مدیر کارگاه جامه بافی «عبداللّه بک فائق» ـ آمده است، مبلغ 4143 جنیه(21) مصری بوده است.

صورت هزینه های یادشده بدین شرح می باشد:

مبلغ (به جنیه)    
مورد هزینه شده

504    حقوق رییس کارگاه جامه بافی 300 جنیه و حقوق منشی و انباردار 204 جنیه.
129    حقوق سایر کارمندان
3510    هزینه های نقره ای مطلا و نیز هزینه دستمزد کارگران به همراه هزینه مراسم جشن...
بدین ترتیب مجموع هزینه های یادشده برابر با 4143 جنیه می باشد.(22)

علاوه بر این، خزانه کاروان در آن سال (1318 ه / 1901م .) جملگی بالغ بر 41262 ملیم 18893 جنیه گردیده بود. این مبلغ به خزانه دار کاروان که همه ساله به همراه کاروان محمل و جامه حرکت می کرد، تحویل داده می شد.

نامبرده طی مراسمی با تنظیم شهادت نامه ای شرعی و رسمی و در حضور وزیر دارایی (= مالیه) و امیرالحاج و خود او و گروهی از صرافان و نیز صرافی به نمایندگی از سوی وزارت مالیه و نماینده ای از سوی قاضی القضات مصر تشکیل می گردید، خزانه را در اختیار خویش قرار می داد.

خزانه کاروان در واقع شامل هزینه سه ماهه سفر همراهان کاروان و حقوق امیر مکه و سایر اشراف و دیگر عرب های ساکن مکه و دو تکیه مصری در مکه و مدینه و دیگر هزینه های ضروری همانند اجرت شتران و علوفه آنها بود.(23) اما هزینه های کارگاه جامه بافی در سال 1325 ه ./ 1908 م . برابر با مبلغ 4084 جنیه بود(24) این مبلغ با در نظرگرفتن هزینه سال 1318 ه . حدود 59 جنیه کمتر شده بود. که به نظر می رسد در نتیجه تغییر قیمت های مواد اولیه کارگاه باشد. این هزینه ها در سال 1328 ه . ـ در سالی که خدیو عباس حلمی پاشا سفر حج گزارد ـ افزایش یافته بود و به 4550 جنیه مصری رسید.

ریز صورت این هزینه ها در جدول صفحه مقابل آمده است:

مبلغ (به جنیه)    
مورد هزینه شده

515    قیمت تارهای نقره ای و نیز تارهای نقره ای مطلاّ.
1664    حقوق کارگران زربفت کار، که تعداد آنان 47 نفر بود.
1111    قیمت ابریشم و حقوق کارگران آن، که تعداد آنان به 70 نفر می رسید.
200    قیمت مواد اولیه از قبیل چلوار و آستری آن.
150    هزینه برپایی مراسم جشن که همه ساله به هنگام حرکت کاروان جامه برپا می گردید.
60    مژدگانی که کارگران در روز پایان کار جامه دریافت می داشتند.
850    حقوق خدمتگزاران و خدمه کارگاه جامه بافی مجموع هزینه های انجام شده در سال یادشده
خدیو عباس حلمی دوّم پس از مراجعت از سرزمین های مقدس، فرمان به عنایت و توجه بیشتر نسبت به جامه کعبه مکرمه صادر نمود که میزان هزینه یادشده در سال های پسین، افزایش یافت.(25) در آغاز جنگ جهانی اوّل و پس از آن به علّت افزایش مواد اوّلیه و نیز بالا رفتن میزان دستمزد کارگران، این هزینه ها آنچنان بالا رفت که در سال 1340 ه ./ 1992م هزینه ساختن جامه کعبه بالغ بر 10322 جنیه مصری گردید.(26)

هنگامی که مصر در سال 1355 ه / 1936م . پس از توقف ده ساله، از ارسال جامه کعبه به علت حادثه محمل، تصمیم به تهیه و ارسال مجدّد آن گرفت، هزینه ها آنچنان افزایش یافته بود که ناچار سازمان حج و گمرک که بخشی از وزارت کشور (= داخلیه) به شمار می آمد، بخش نامه های نوینی مبنی بر افزایش هزینه سفر جامه کعبه و کاروان محمل به سرزمینهای حجاز را در سال 1936 ـ 1937 م/ 1355 ـ 1356 هجری به مرحله اجرا درآورد که میزان هزینه تعیین شده، طبق آنچه که در دست ما است، مبلغی برابر با 41338 جنیه مصری بود. این مبلغ بعنوان هزینه سفر کاروان محمل و خزانه آن و نیز هزینه های اداری دیگر آن، به شمار می آمد. طبق اسناد یادشده اشاره ای به هزینه ساخت جامه کعبه در میان مبالغ پیشنهادی نوین، نشده است و این نشان دهنده آن است که گویا جانه کعبه در دوران توقف یادشده، در کارگاه جامه بافی آماده و مهیّا می شده است.

پی نوشتها:

1 ـ تمامی رتبه ها و درجه های یادشده پس از انقلاب 23 ژوئیه سال 1952م . برچیده شد.

2 ـ محمد طاهر کردی، تاریخ القدیم، ج 4، ص 236

3 ـ به بخش جامه در دوران عباسی مراجعه نمایید.

4 ـ مقریزی، الخطط، ج 1،صص 329 و 331 و 338. همچنین نک : علی پاشا مبارک؛ الخطط التوفیقیه، چاپ اوّل، بولاق 1304 ه . ج 1،صص 44 و 46

5 ـ مقریزی، الخطط، ج 1، صص 337، 338 و 339 و نیز نک : علی پاشا مبارک الخطط التوفیقیه، ج 1، صص 49 ـ 44

6 ـ مقریزی: الخطط، ج 1، صص 339، 422

7 ـ منظور بارگاه رأس الحسین در قاهره می باشد، «مترجم».

8 ـ صبح الأعشی، ج 4، ص 57

9 ـ قصر ابلق، کاخ ساخته ناصر محمدبن قلاوون در سال 713 ه . بوده است. وی این کاخ را به وسیله سنگ های سیاه و زرد بنا کرد که به همین مناسبت اَبلق خوانده شد. این کاخ همانند قصر ابلق دمشق ساخته «ظاهر بیبرس» بنا گردید. نامبرده نخستین فردی است که ساختمان رنگین از دو نوع سنگ، سفید و زرد و یا سیاه و زرد را به مصر آوردند و سپس ناصر از او تقلید کرد. مقریزی در خطط خود در این باره چنین می گوید: «این قصر مشرف بر اصطبل بوده که به وسیله ملک ناصر محمدبن قلاوون در شعبان سال هفتصدو سیزده آغاز گردید و در سال هفتصدو چهارده به پایان رسید... عادت این چنین بود که سلطان تمامی روزهای هفته، به استثنای دوشنبه و پنجشنبه را در این کاخ جلوس می کرد و به خدمت مشغول می گردید و دو روز یاد شده را در «دارالعدل» به سر می برد. سلطان از کاخ های جانبی بدین کاخ وارد می شد و گاه در صدر ایوان این کاخ که مسلط بر اصطبل بود جلوس می کرد و گاه خود بر زمین نشسته و امرا و فرمانروایان همگی در حال ایستاده در اطراف او فرمان ها را دریافت می داشتند. این کاخ درآمدهایی داشت که بیشتر آنها از میان رفته و هم اکنون تنها آثاری از این کاخ باقی مانده است...» نک : مقریزی، الخطط، ج 3،صص 41 و 42

10 ـ ابن ایاس، بدائع الزهور، ج 5، صص 212 و 213

11 ـ جبرتی، عجائب الآثار، ج 5، ص 28

12 ـ جبرتی، عجائب الآثار، ج 6، ص 187؛ بیت الملاهمان دارالملای معروف است که این خانه به وسیله امیر «بیبرس حاجب» یکی از امیران ملک ناصر محمدبن قلاوون، بنا نهاده شد. امیر یاد شده در سال 742 ه . وفات یافت. علی مبارک پاشا این خانه را این گونه توصیف می کند: «... دارای ورودی وسیعی بوده که سقف آن بسیار بلند می باشد. این خانه همچنین دارای ورودی ها و اتاق های متعدد دیگری نیز می باشد... هنگامیکه این خانه در وقف ملا در آمد به «دارالملا» معروف گردید و تاکنون نیز به همین اسم نامبردار است.» (الخطط التوفیقیه، ج 2، صص 21 و 22)

13 ـ جبرتی، عجائب الآثار، ج 7، صص 289، 413 و 434

14 ـ جبرتی: عجائب الآثار...ج 7، ص 434

15 ـ علی مبارک، الخطط التوفیقیه، ج 3، ص 27

16 ـ اداره جامه شریفه.

17 ـ طبق اسناد و دفاتر «دار الکسوة الشریفه» در قاهره که در آن به طور خلاصه از چگونگی کار و پیشرفت هنری و عملی ساختن جامه کعبه از روزی که در آن آغاز به کار گردید، سخن رفته است. مؤلف، خود از این کارگاه واقع در خرنفش قاهره چندین بار دیدن کرده و بر دفاتر و اسناد موجود در آن اطلاع یافته همچنانکه از این اسناد و برگه ها، عکس هایی بعنوان سند تهیه کرده است و نیز مؤلف قطعه های جامه کعبه را که در سال 1381 ه . به مصر باز گردانیده شده، مشاهده کرده و از برخی قطعه های آنان عکس نیز گرفته است. نامبرده از بخش بافت جامه های زربفت و ابریشمی در آن به هنگام کار دیدن کرده و عکس های متعددی از چگونگی کار در این بخش و نیز از ساختمان آن گرفته است.

18 ـ برگرفته از اسناد و دفاتر «دار الکسوه الشریفه» در قاهره.

19 ـ اسناد و مدارک «دار الکسوه» در قاهره:

صورت تعهدنامه دوزنده جامه که شامل بریدن و دوختن و آسترکردن جامه کعبه در سال 1362 ه ./ 1942م. می شد؟؟؟؟

20 ـ نظر به اینکه اینجانب خصوصیت ویژه ای را در بندهای این قرارداد ملاحظه کردم، بنابراین از ترجمه آن خودداری نمودم، «مترجم».

21 ـ جنیه مصری معادل یک لیره استرلینگ انگلیسی در آن دوران به شمار می آمده است، «مترجم».

22 ـ ابراهیم رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج 1، ص 297

23 ـ ابراهیم رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج 1، ص 6

24 ـ ابراهیم رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج 1، ص 297

25 ـ بتنونی، الرحلة الحجازیه، صص 137 و 138

26 ـ ابراهیم رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج1، ص 297