کلام سیاسى یکى از شاخه‏هاى حوزه اندیشه سیاسى اسلام است و از این جهت، پرداختن به کلام سیاسى شیعه، ما را وارد عرصه مطالعات سیاسى اسلامى مى‏کند. گونه‏هاى مطالعاتى مختلفى مثل فلسفه سیاسى، فقه سیاسى، سیاستنامه‏ها، عرفان سیاسى و... در اندیشه سیاسى اسلام وجود دارد؛ اما در این میان به نظر مى‏رسد اهتمام به کلام سیاسى ضرورت خاصى دارد. در این نوشتار به چیستی، وظایف، روش‏ها و ضرورت طرح کلام سیاسی می‏پردازیم.
کلام سیاسی از جمله حوزه‏های مطالعات سیاسی- اندیشه سیاسی به شمار می‏رود که درصدد بررسی، تبیین و دفاع از آموزه‏های سیاسی دینی است. در واقع، کلام سیاسی، شاخه‏ای از علم کلام است که می‏بایست ویژگی‏ها و شاخص‏های علم کلام در آن احراز شود. برای علم کلام، تعاریف متعددی بیان شده است که در اینجا به یک نمونه از این تعاریف اشاره می‏کنیم که به بحث ما نیز نزدیک‏تر است. استاد شهید مرتضی مطهری در باب تعریف علم کلام بر این باور است که علم کلام، علمی است که درباره اصول دین اسلام بحث می‏کند؛ به این معنا که آنها را توضیح می‏دهد و درباره آنها استدلال می‏کند و از آنها دفاع می‏نماید. به هر حال در تمامی تعاریف از علم کلام، برخی ویژگی‏های خاص همچون توجه به بعد اعتقادات و عقاید ایمانی، نقش اثباتی و تبیینی و نیز نقش دفاعی محوریت کامل دارد. موضوع علم کلام نیز ذات خداوند و ممکنات و نیز عقاید دینی و اصول دین است. با توجه به این‌که اتخاذ هر یک از موضوعات علم کلام می‏تواند در تعریف و تعیین موضوع کلام سیاسی دخیل باشد، به نظر می‏رسد اتخاذ اصول و عقاید دینی به صورت موضوع علم کلام مناسب‏تر باشد؛ زیرا تمامی مباحث مطرح در علم کلام را در برمی‏گیرد و همچنین دغدغه علم کلام را برجسته‏تر ساخته و بسیاری از مسائل جدید کلامی را تحت پوشش خود قرار می‏دهد و همچنین این قول با سنخ مباحث کلامی سیاسی سازگاری بیشتری دارد که در آن از مسائل سیاسی مرتبط با عقاید دینی بحث می‏شود.
به هر حال با توجه به تعریف علم کلام و موضوع آن می‏توان کلام سیاسی را این گونه تعریف کرد که کلام سیاسی، شاخه‏ای از علم کلام است که به تبیین و توضیح آموزه‏های ایمانی و دیدگاه‏های دین در باب مسائل و امور سیاسی پرداخته، از آنها در برابر دیدگاه‏ها و آموزه‏های رقیب دفاع کند. موضوع کلام سیاسی نیز اصول و عقاید سیاسی دینی است.

وظایف علم کلام و کلام سیاسی
متکلمان کلاسیک اسلامی، مهم‌ترین وظایف علم کلام را اثبات و دفاع از عقاید اسلامی می‏دانستند؛ از این رو به تبیین و اثبات این آموزه‏ها پرداخته، در برابر دیگر مکاتب از آن دفاع می‏کردند. بر این اساس، می‏توان وظیفه کلام سیاسی را کشف و استخراج دیدگاه‏ها و آموزه‏های دینی و تنظیم و توضیح آنها، استدلال بر این آموزه‏ها و دفاع از آنها در برابر دیگر مکاتب دانست.

روش‏شناسی مباحث کلامی و کلام سیاسی
علم کلام به تناسب اهداف گوناگون خود از روش‏های متعدد و مختلفی بهره می‏گیرد؛ بنابراین می‏توان گفت نکته بارز روش‏شناختی مباحث کلامی، چند روشی بودن آن است که از جمله این روش‏ها می‏توان به تمسک به روش‏های استقرایی، تجربی جهت توضیح و تبیین داده‏های دینی و همچنین روش‏هایی چون علم تفسیری و هرمنوتیک و پدیدارشناسی اشاره کرد. با توجه به این مطلب، در مباحث کلام سیاسی نیز چند روشی بودن حاکم است، اما بحثى که در اینجا لازم است، به لحاظ روش‏شناسى کلام سیاسى شیعه مطرح شود، میزان کاربرد و کارآمدى روش‏هاى گوناگون در عصر حاضر است. از آنجا که امروزه پیگیرى استدلالى مباحث، اهمیت بیشترى یافته و در وضعیت فناورى ارتباطات، مخاطبان، بسیار متنوع شده‏اند، در مباحث کلام سیاسى نیز باید کوشید با رعایت صبغه غالب مخاطبان، روش مناسب را برگزید؛ از این رو، کلام نقلى در احتجاجات کلامى، کاربرد کمترى مى‏یابد. روش نقلى در کشف و استخراج آموزه‏هاى دینى مى‏تواند موثر باشد؛ اما جهت محاجه و احتجاجات کلامى، استفاده از روش‏هاى استدلالى ـ عقلى که مخاطبان بیشترى را مى‏تواند تحت پوشش قرار دهد، مقدم خواهد بود؛ البته افزون بر برهان عقلى، روش‏هاى رایج در دین‏پژوهى امروز مثل پدیدارشناسى و هرمنوتیک نیز مى‏تواند در این جهت موثر واقع شود.

ضرورت طرح کلام سیاسى
در باب ضرورت و اهمیت طرح و پیگیری کلام سیاسی باید گفت کلام سیاسى یکى از شاخه‏هاى حوزه اندیشه سیاسى اسلام به شمار مى‏رود و از این جهت، پرداختن به کلام سیاسى شیعه، ما را وارد عرصه مطالعات سیاسى اسلامى مى‏کند. چنان‌که پیشتر نیز اشاره کردیم، گونه‏هاى مطالعاتى مختلفى، مثل فلسفه سیاسى، فقه سیاسى، سیاستنامه‏ها، عرفان سیاسى و... در اندیشه سیاسى اسلام وجود دارد؛ اما در این میان به نظر مى‏رسد اهتمام به کلام سیاسى ضرورت خاصى دارد. این جهات را مى‏توان در مواردی بر شمرد که در اینجا به اختصار به آنها اشاره می‏کنیم. 1. بازخیزى و احیاى اسلام‏گرایى در عرصه سیاسى در 2 سده اخیر 2. سیطره سکولاریسم و چالش آن با مبانى اسلامى ـ شیعی 3. ضرورت تأمین و تبیین مبانى نظرى حکومت دینى و دفاع از نظام اسلامى در ایران 4. بحران مکاتب فکرى معاصر و گسترش گرایش به دین در عرصه سیاسى ـ اجتماعى 5. ضرورت فعال‏سازى مطالعات سیاسى در حوزه‏هاى علمیه شیعى و نیاز به مباحث کلام سیاسى 6. ضرورت تبیین امهات مباحث سیاسى اسلامى در کلام سیاسى و زمینه‏سازى پویایى فقه سیاسى شیعه. البته دلایل و جهات دیگری را نیز می‏توان برای اهمیت ضرورت طرح کلام سیاسی بیان کرد که در این نوشتار مجال پرداختن به همه آنها نیست

منبع: / روزنامه / جام جم ۱۳۹۰/۹/۷
نویسنده : سید جواد میرخلیلی