فهرست نویسی و رده بندی در کتابخانه
با مطالعهٔ تاریخ کتابخانه‌ها از دوران گذشته تا کنون، با کتابدارانی آشنا می‌شویم که همواره در تلاش یافتن راهی برای نظم دادن به مجموعه‌های کتابخانه بوده‌اند. آن‌ها در درازای سال‌ها با استفاده از امکانات موجود و به اندازهٔ توان خود، در مجموعهٔ کتابخانه نظم برقرار می‌کردند تا از این راه دسترسی به آن سریع‌تر و دقیق‌تر شود. با اختراع ماشین چاپ وگسترش علم و دانش و به دنبال افزایش شمار کتاب ودیگر منابع در کتابخانه‌ها، نیاز به برقراری نظم و سازماندهی آن‌ها بیشتر و بیشتر شد.
سازماندهی:
پس از فرآیند مجموعه سازی در هر کتابخانه، چه کوچک و چه بزرگ و با هرشمار مجموعه، یافتن مدرک کار ساده‌ای نخواهد بود. برای پیدا کردن ناحیهٔ دقیق هر اثر نیاز به سازماندهی وجود دارد.
تعریف:
سازماندهی، مجموعه فعالیت‌هایی است که با انجام آن‌ها مدارک و منابع کتابخانه، تجزیه و تحلیل، رده بندی و قابل بازیابی می‌شوند. این کار با استفاده از دو فرآیند فهرست نویسی و رده بندی امکان پذیر خواهد بود.
تعریف و هدف
هنگامی که حجم مجموعهٔ کتابخانه بیش از حد افزایش یابد، به طوری که کتابدارنتواند مکان قرار گرفتن کتاب‌ها و دیگر منابع را به خاطر بسپارد، برای دستیابی سریع به منابع باید از روش ویژه یا همان فهرست نویسی استفاده کرد. به کمک نظمی که بدین ترتیب برقرار می‌شود، هم کتابدار و هم مرا جعه کننده می‌توانند به سادگی و سرعت و دقت، منبع مورد نظر خود را از میان دیگرمنابع پیدا کنند. نا گفته نماند که کوچک‌ترین کتابخانه با کمترین شمار کتاب نیز از فهرست نویسی و تنظیم علمی و منطقی موضوعی بی نیازنیست. فهرست نویسی، دانش یا فنی است که فهرست نویس به کمک قوانین و قواعدآن، به تجزیه و تحلیل شکل ظاهری و محتوای یک یک کتاب‌ها و دیگر منابع می‌پردازد و هدف اساسی آن، سازمان دادن به مجموعهٔ مواد و منابع کتابخانه برای استفادهٔ هر چه بیشترمخاطبان است. جلب توجه خواننده به هدف از تهیهٔ کتاب، محتوای آن و رابطهٔ آن با دیگرکتاب ها از دیگر هدف‌های فهرست نویسی است. فهرست نویسی، هدف‌های دیگری نیز به شرح زیر دارد:
- کمک به مراجعه کننده برای پیدا کردن کتابی که: نویسندهٔ آن، عنوان آن، موضوع آن مشخص است.
- نشان دادن موجودی کتابخانه: از یک نویسندهٔ مشخص، در بارهٔ یک موضوع مشخص، از یک نوع متن مشخص.
- کمک به انتخاب کتاب: از طریق اطلاعات ویرایش آن (کتابشناختی)، از طریق ویژگی‌های آن (ادبی یا موضوعی).
اگر کتابخانه به هدف‌های بالا برسد، خواهد توانست به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:
- در کتابخانه چه کتابی با عنوان مشخص وجود دارد؟
- در کتابخانه چه کتابی از یک نویسندهٔ مشخص وجود دارد؟
- در کتابخانه در بارهٔ چه موضوع‌هایی کتاب وجود دارد؟
- موضوع هر کتاب چیست؟
- دربارهٔ یک موضوع چه کتاب‌هایی وجود دارد؟
- از یک کتاب چه چاپ ها یا ویراست هایی موجود است؟
- این ا ثر داستان است یا غیر داستان؟
با توجه به تعریف و هدف‌ها، فهرست نویسی شناسنامه‌ای برای مجموعهٔ کتابخانه، شامل کتاب و دیگر شکل‌های منابع است ودر آن به جزئی‌ترین مشخصات کتابشناختی که مورد نیاز مراجعه کننده است، اشاره می‌شود. این اطلاعات کمک می‌کنند که هر منبع با مشخصات کلی و ظاهری خود از میان دیگر منابع، قابل تشخیص، جداسازی و بازیابی باشد.
برنامه و راهبرد
برای فهرست نویسی باید به چند نکته مانند: نوع کتابخانه و ویژ گی های مراجعان توجه داشت. به طور کلی آنچه که باید در برنامه و راهبرد فهرست نویسی رعایت کرد، به شرح زیر است:
- نوع کتابخانه: یعنی تعیین اینکه کتابخانه، عمومی، تخصصی یا آموزشگاهی است، زیرا میزان دانش، تجربه‌ها و نوع نیاز مراجعه کنندگان در هر کتابخانه، با کتابخانهٔ دیگر متفاوت است. این موضوع بر چگونگی و سطح کار فهرست نویسی تأ ثیر خواهد گذاشت.
- سامانهٔ کتابخانه: شیوهٔ ادارهٔ مخزن کتابخانه به روش بسته (قفسهٔ بسته) یا باز (قفسهٔ باز) نیز مهم است، زیرا در شکل اول، مراجعان ناچارند از برگه دان یا فهرست رایانه‌ای استفاده کنند. بنابر این، باید به جزئیات بیشتری از اطلاعات کتابشناختی پرداخت. اما در روش مخزن باز چون مراجعان به شکل مستقیم به قفسه‌ها دسترسی دارند، اطلاعات جزئی کمتر مورد نیاز خواهد بود.
- امکانات موجود: امکاناتی همچون شمار فهرست نویسان و سطح مهارت و تجربهٔ آن‌ها، میزان بودجهٔ کتابخانه و در اختیار داشتن سخت افزار و نرم افزار لازم، بر برنامه ریزی فهرست نویسی در کتابخانه تأثیر زیادی دارد.
قواعد فهرست نویسی:
فهرست نویسی به مفهوم نو، نیاز به قواعدی دارد که تهیهٔ فهرست و ثبت مشخصات کتاب‌ها را هماهنگ و یکدست کند. مجموعه قوانینی با هدف یاد شده و برای راهنمایی فهرست نویس تدوین شده است. به طور کلی، هدف‌های قواعد فهرست نویسی به شرح زیر است:
الف. ایجاد یکدستی در کتابخانه
- ایجاد هماهنگی در میان کتابخانه‌ها
- کاهش زمان فهرست نویسی
- آسان کردن استفاده از کتابخانه برای کاربران ، هنگام استفاده از کتابخانه‌های دیگر مفهوم نیست. ویراستار
فهرست نویسی شامل سه بخش است:
- فهرست نویسی تو صیفی
- فهرست نویسی تحلیلی
- رده بندی
فهرست نویسی توصیفی
سرشناسه
فهرست نویسی توصیفی شکل ظاهری کتاب یا هر منبع مطالعاتی را توصیف می‌کند و به ترتیب شامل: نام پدیدآورنده، تاریخ تولد و درگذشت او، عنوان کتاب، پدیدآورندگان همکار (مترجم؛ تصویرگر؛ ویراستار)، مرتبهٔ ویرایش، وضعیت نشر (محل نشر، نام ناشر، تاریخ نشر)، شمار صفحه‌ها یا جلدها، دیگر مشخصات ظاهری و یادداشت‌هاست. این اطلاعات، بیشتر از صفحهٔ عنوان ب دست می‌آید.
فهرست نویسی تحلیلی
این اطلاعات پس از فهرست نویسی توصیفی می‌آید و با آن متفاوت است و به محتوای منبع مطالعاتی و دیگر پدید آورندگان همکار (مترجمان، تصویرگران، ناشران) عنوان و ... می‌پردازد. مراجعه کنندگان به کمک این شناسه‌ها می‌توانند کتاب مورد نظر خود را بازیابی کنند.
رده بندی
هر گاه اشیا برپایهٔ نظمی منطقی و بنابر درجهٔ شباهت خود مرتب شوند، به طوری که این نظم سبب شود در کتابخانه، کتاب‌ها و دیگر مواد کتابخانه بر اساس موضوع یا شکل آن‌ها کنار هم قرار گیرند، رده بندی انجام شده است. در قفسه‌های کتابخانه، ناحیهٔ درست کتاب بنابر سامانهٔ رده بندی تعیین می‌شود.
سطوح مختلف در فهرست نویسی
فهرست نویسی بنابر هدف آن و میزان نیاز کتابخانه به ارائهٔ اطلاعات به مراجعان برای بازیابی منابع، در سه سطح پیشنهاد می‌شود.
سطح نخست
برای کاهش کار فهرست نویسی و صرفه جویی در هزینه‌ها و استفادهٔ آسان‌تر از آن، بعضی مطالب حذف و به حداقل ا طلاعات کتابشناختی اشاره می‌شود.
دراین سطح، مواردی همچون عنوان فرعی، تکرار پدیدآورنده، فروست و جزئیات مشخصات ظاهری مانند تصویر، اندازه و... حذف می‌شود.
دومین سطح
این سطح بیشتر در کتابخانه‌های تخصصی که به اطلاعات بیشتری نیاز است. این سطح شامل جزئیات بیشتری از سطح اول است.
سومین سطح
این سطح برای توصیف کامل و جامع آثار و بیشتر برای آثاری است که از نظر کتابخانه اهمیت دارند و باید اطلاعات دقیق‌تری از آن‌ها به خواننده داده شود. در این سطح به تمام جزئیات کتاب در فهرست برگه اشاره می‌شود.
منابع و ابزار فهرست نویسی و رده بندی
برای فهرست نویسی کامل و درست، منابع و ابزار گوناگون لازم است که هر کدام در مرحله‌ای از کار مورد استفاده قرار می‌گیرند. بدیهی است بدون این منابع کار فهرست نویسی دقیق و کامل نخواهد بود. منابع مورد نیاز همراه با معرفی مختصر به، شرح زیر است:
- فهرست مستند اسامی مشاهیر، مولفان
- فهرست سرعنوان های موضوعی
- طرح‌های رده بندی
- جدول نشانهٔ مؤلف
- کتابشناسی ملی ایران
- دیگر منابع کمکی
- سایت دیگر کتابخانه‌ها مانند بخش کودکان کتابخانهٔ ملی، حسینیهٔ ارشاد و ....
آشنایی با اجزای کتاب
جلد: محافظ و پوشش اصلی صفحه‌های داخلی کتاب، یعنی متن است.
پشت جلد: قسمت مقابل روی جلد را پشت جلد می‌نامند و بخشی از اطلاعات کتابشناسی را در بر دارد.
روکش جلد: برخی از کتاب‌ها به ویژه منابع مرجع دارای جلدهای ضخیم به نام گالینگوریا کالینگورهستند. برای محافظت و زیبایی این گونه کتاب‌ها از روکش استفاده می‌کنند.
عطف یا شیرازه: آن قسمت از کتاب که دو جلد را به هم متصل می‌کند و صفحه‌های اصلی داخل کتاب به آن دوخته یا چسبانده می‌شوند، عطف یا شیرا زهٔ کتاب نام دارد.
صفحهٔ عنوان: صفحه‌ای است که پیش از آغاز متن کتاب قرار دارد و اطلاعات اصلی کتاب مانند نام پدیدآورنده (گان)، عنوان و عنوان فرعی، نام ناشر، تاریخ نشر، محل نشر، وضعیت ویرایش و تجدید نظر، عنوان مجموعه و شمارهٔ جلد روی آن نوشته می‌شود.
پشت صفحهٔ عنوان: دراین صفحه که صفحهٔ حقوق هم نامیده می‌شود، شناسنامهٔ کتاب به شکل کامل و بسیار مفصل‌تر از صفحهٔ عنوان می‌آید.
پیشگفتار: نوشتهٔ کوتاهی است که بیشتر پس از صفحهٔ عنوان و پیش از فهرست مطالب می‌آید و نویسنده در مورد سبب، چگونگی و هدف از تألیف کتاب در آن توضیح می‌دهد. گاهی پیشگفتار را فرد دیگری می‌نویسد.
فهرست مندرجات یا فهرست مطالب: که در آ ن، سرفصل‌ها و عنوان بخش‌ها به ترتیب قرار گرفتن در متن با ذکر شمارهٔ صفحه مشخص می‌شوند.
مقدمه یا دیباچه: اگر چه گاهی ناشر یا نویسنده، عبارت مقدمه و پیشگفتاررا به ناحیهٔ هم به کار می‌برند، این دو تفاوت‌هایی با هم دارند.
متن: بخش اصلی و بنیادین کتاب که شامل موضوع و محتوای کتاب است.
واژه نامه: فهرستی از واژه‌های تخصصی است که در متن کتاب به کار رفته‌اند و گاهی همراه با برابر نهادهای لاتین یا معانی آن‌هاست که به ترتیب الفبایی در پایان کتاب می‌آید.
نمایه‌ها (فهرست‌ها): در پایان بسیاری از کتاب‌های غیرداستان به ویژه کتاب‌های مرجع، فهرستی از نام ها، مکان‌های جغرافیایی و موضوع‌های مورد بحث در کتاب به ترتیب الفبایی و با ذکر شمارهٔ صفحه، برای بازیابی سریع‌تر و ساده‌تر مطالب متن ارائه می‌شود.
فهرست منابع و مآخذ یا کتابنامه: در پایان بیشتر کتاب‌های غیرداستان، به نام کتاب‌ها و منابعی که نویسنده از آن‌ها برای نوشتن کتاب خود استفاده کرده است، اشاره می‌شود.
- فهرست نویسی توصیفی
در فهرست نویسی توصیفی چند ناحیه برای قرار گرفتن اطلاعات کتابشناسی مشخص شده است:
ناحیهٔ سرشناسه: انتخاب سرشناسه در فهرست نویسی کار مهمی است. سرشناسه از روی صفحه عنوان انتخاب می‌شود. اگر کتابی تنها یک نویسنده داشته باشد، نام وی سرشناسه خواهد شد. سرشناسه روی برگهٔ فهرست نویسی در تقاطع فاصلهٔ ۵/۱ سانتی متر از کنارهٔ بالا و ۲ سانتی متر از کنارهٔ راست برگه نوشته می‌شود. برای نوشتن نام پدیدآورنده، نخست نام خانوادگی و سپس نشانهٔ ویرگول (،) و پس از آن نام کوچک وی می‌آید.
ناحیه عنوان (نام کتاب): عنوان بدون کمترین تغییر از روی صفحهٔ عنوان، در خط دوم و در فاصلهٔ ۳ سانتی متر از کنارهٔ راست برگهٔ فهرست نویسی نوشته می‌شود.
صالحی، آتوسا، ۱۳۵۱-
ماشین قشنگ من کاهو/ آتوسا صالحی
- ناحیهٔ شرح پدیدآورنده (گان): نام پدیدآورندهٔ اول به شکل معمولی یعنی اول نام کوچک و سپس نام خانوادگی، پس از ناحیهٔ عنوان تکرار می‌شود.
ناحیهٔ ویرایش: اگر در متن اثر تغییراتی از نظر کمی یا کیفی و حتی شکل داده شود، اثر ویرایش شمرده می‌شود. در چنین مواردی به آن اشاره خواهد شد.
ناحیهٔ وضعیت نشر: اطلاعات این قسمت از صفحهٔ عنوان، پشت صفحهٔ عنوان (صفحهٔ حقوق) یا پشت جلد به دست می‌آید. اطلاعات این بخش شامل: محل نشر، ناشر و تاریخ نشر است و باید هنگام نوشتن، همین ترتیب را رعایت کرد.
- تهران: مروارید، ۱۳۸۳.
ناحیهٔ مشخصات ظاهری: این قسمت شامل صفحه شمار، تصویر، عکس، جدول، نقشه و ... است و در سطر بعد، پس از قسمت وضعیت نشر و با فاصلهٔ ۳ سانتی متر، یعنی از زیر عنوان نوشته می‌شود.
۳۲ ص.: مصور (رنگی)
ناحیهٔ سلسله انتشارات یا فروست: فروست، عنوان مشترکی است که ناشر برای یک سلسله از آثار خود یا شماری از آثار جداگانه که از نظر موضوع به هم وابسته‌اند و ناشر آن هارا به دنبال هم منتشر می‌کند، به کار می‌برد. اگر کتابی دارای فروست باشد، پس از مشخصات ظاهری و نشانهٔ نقطه خط تیره (.-) و در داخل کمانک، نام مجموعهٔ همراه با شمارهٔ آن (اگر داشته باشد) نوشته خواهد شد.
مانند: ۸۰ ص.: مصور (رنگی).- (آشنایی با نجوم؛ ۵)
ناحیهٔ یادداشت: دیگر اطلاعات کتاب، هر یک در سطر جداگانه و به ترتیب زیر در ناحیهٔ یادداشت نوشته می‌شود: مانند: بها، شابک، گروه سنی و ...
فهرست نویسی تحلیلی:
این بخش که به تعریف آن پیش از این نیز اشاره شده است، شامل: موضوع و دیگر شناسه‌ها (شناسهٔ افزوده) است. در این بخش که بلافاصله پس از قسمت یادداشت‌ها قرار دارد، اول موضوع‌های کتاب با فاصلهٔ ۳ سانتی متر از کنار برگه در سطر جدیدی نوشته می‌شوند. انتخاب موضوع یعنی تعیین واژگان یا عبارت‌هایی که گویای محتوای کتاب باشند، کار دقیق و پراهمیتی است. شمارموضوع ها بستگی به زمینه‌های مورد بحث در کتاب دارد و سرعنوان های موضوعی به کمک فهرست تهیه می‌شوند. موضوع‌ها با عدد نمایش داده می‌شوند. برای کتاب‌های کودکان، موضوع‌های زیاد پیشنهاد نمی‌شود، اما فراموش نشود که کتابدار نباید به سلیقهٔ خود عبارت‌ها یا واژگانی را به عنوان موضوع انتخاب کند، زیرا سبب ناهماهنگی در کتابخانه و سر درگمی مراجعه کنندگان می‌شود، مانند:
لایولی، نیلوپ، ۱۹۳۳-
چند روز با پدربزرگ/ پنه لوپه لایولی؛ مترجم فرمهر منجزی؛ تصویرگر پل هاروارد. – تهران: پیدایش، ۱۳۸۶.
۸۴ ص.: مصور.
شابک X –-۹۶۴۷۹۴۰۲۲
داستان‌های اجتماعی. ۲. داستان‌های ماجرایی الف. هاروارد، پل، تصویرگر ب. منجزی، فرمهر، مترجم. ج. عنوان
۳۰۰ دا
چ ۳۴۶ ل/
در ادامهٔ مو ضوع ها، شناسه‌های دیگر (شناسهٔ افزوده) نوشته می‌شوند. منظور از شناسه‌های دیگر، نام نویسندگان همکار، مترجم یا مترجمان، تصویرگر (ان)، سازمان‌هایی که نقش مهمی در تهیهٔ اثر دارند یا دولتی هستند و دیگر افرادی است که در قسمت شرح پدیدآورنده (گان) به آن‌ها اشاره شده است. این شناسه‌ها با حروف (ابجد) نمایش داده می‌شوند. پس از آوردن نام ها تنها واژهٔ عنوان نوشته خواهد شد، نه عنوان کامل کتاب. این واژه برای این آورده می‌شود که در تهیه برگه‌های دیگر به یاد داشته باشیم که یک برگهٔ عنوان نیز برای بازیابی عنوان از سوی مخاطب فراهم شود.
شمار برگه‌ها: اگر کتابخانه با سیستم دستی اداره می‌شود، لازم است برای آسانی بازیابی منابع، برگه‌های دیگری هم تهیه شود، که شمار آن به تعداد موضوع‌ها و شناسه‌های دیگر فهرست تحلیلی بستگی دارد و برگه‌های اضافی به ترتیب زیر خواهد بود.
برگهٔ مادر، برگهٔ عنوان، رف برگه، برگه‌های موضوع، برگهٔ شناسه‌های افزوده.
- رده بندی
تعریف و هدف: رده بندی عبارت است از سازماندهی هر نوع شیء، اندیشه، کتاب و دیگر مواد که دارای ویژگی مشترک‌اند، یا بر پایهٔ شباهت‌ها و تفاوت‌ها منظم می‌شوند. این ویژگی مشترک میان آن‌ها می‌تواند از نظر اندازه، رنگ، نوع، شکل، محتوا یا ... باشد. رده بندی در کتابخانه، ناحیهٔ درست کتاب در قفسه‌های کتابخانه را بنابرسامانهٔ رده بندی تعیین می‌کند.
به طور کلی رده بندی در کتابخانه به دو دلیل انجام می‌شود:
- ایجاد ارتباط منطقی میان یکایک منابع موجود در کتابخانه بر پایهٔ موضوع
- دستیابی آسان خواننده به کتاب مورد نظر خود در کوتاه‌ترین مدت
انواع رده بندی
کتاب‌های یک مجموعه را می‌توان بنابر ویژگی‌های زیر مرتب کرد:
- شمارهٔ ثبت
- قطع واندازه
- شکل (فرم)
- مؤلف
- تاریخ انتشار
- موضوع
- گروه سنی
- ترکیب دو یا چند ویژگی یاد شده
دو نوع رده بندی زیر از فراگیرترین و کاربردی‌ترین رده بندی‌های جهان هستند:
- رده بندی دیویی یا رده بندی دهدهی اعشاری
- رده بندی کنگره یا رده بندی ا ل. سی.
البته در کتابخانه‌های کودکان و آموزشگاهی به جز این دو گونه رده بندی، می‌توان راه‌های دیگری هم برای مرتب کردن کتاب‌ها و مواد خواندنی به کار برد که به آن‌ها اشاره خواهد شد. ناگفته نماند زمانی یک رده بندی درست انجام می‌شود که موضوع مناسب برای کتاب انتخاب شود. به همین سبب باید در انتخاب موضوع (ها) دقت لازم به کار رود. به یاد داشته باشید شمارهٔ رده بندی همیشه بر پایهٔ موضوع اول (اصلی) کتاب که مهم‌ترین و جامع‌ترین موضوع است، تعیین می‌شود.
- رده بندی دیویی
این رده بندی را کتابداری به نام ملویل دیویی بین سال‌های ۱۸۷۳ و ۱۸۷۶ تدوین کردودر حال حاضر در بیشتر کتابخانه‌های عمومی، آموزشگاهی ودر بیش از نیمی از کتابخانه‌های دنیا به کار می‌رود. این رده بندی، ساختار سلسله مراتبی دارد، یعنی وابستگی موضوع‌ها به هم از کل به جزء است و یک نظام رده بندی اعشاری هم هست.
در این رده بندی تنها از اعداد سه رقمی بین ۰۰۰– ۹۹۹ یعنی ۱۰۰۰ عدد استفاده می‌شود. تمام دانش بشری در این هزار رقم به ده موضوع گسترده بخش می‌شود و هر موضوع دارای ۱۰۰ شماره است.
رده بندی دیویی که نشان دهندهٔ ۱۰ ردهٔ اصلی و شماره هر یک است:
سپس هرردهٔ اصلی به ده بخش دیگر تقسیم می‌شود که به وسیلهٔ رقم دوم یا دهگان نشان داده می‌شود.
برای بار سوم نیز هر یک از این ده بخش به نوبهٔ خود به ده بخش دیگر تقسیم می‌شود.
در نمونه، اعدادی که موضوع ندارند برای موضوع‌هایی که در آینده مطرح می‌شوند پیش بینی شده است.
پس از آن، در صورت نیاز و جزئی‌تر شدن موضوع، رده بندی به شکل اعشاری گسترش می‌یابد.
این رده بندی برای کتابخانه‌هایی که مجموعهٔ آن‌ها از پانصد هزار عنوان تجاوز نکند مناسب است. کتابخانه‌هایی هم که تا سه هزار عنوان کتاب دارند، بهتر است از خلاصهٔ دوم و سوم دیویی استفاده کنند. اما پیشنهاد می‌شود اگر مجموعهٔ آن‌ها بیش از سه هزارعنوان است یا پیش بینی می‌کنند در آیندهٔ نزدیک به بیش از سه هزار عنوان می‌رسد، از خلاصهٔ رده بندی دیویی که به فارسی ترجمه شده است استفاده کنند.
با توجه به ناحیهٔ گاه برخی موضوع‌ها در ادبیات کشور ما، کتابخانهٔ ملی ایران بنا بر رده بندی دهدهی دیویی به تهیه و انتشار کتاب‌های رده بندی با نام گسترش فارسی برای بعضی موضوع‌ها مانند: اسلام، زبان، ادبیات و تاریخ و جغرافیا پرداخته است. در چیدمان کتاب‌ها بر پایهٔ رده بندی دیویی، نخست ۳ عدد صحیح و سپس اعداد اعشاری بعد از آن در نظر قرارگرفته می‌شود:
۷۳۱/ ۹۷۳ (۶) ۰۳ ۷۳/ ۹۷۳ (۵) ۷۳/ ۹۷۳ (۴) ۷ / ۹۷۳ (۳) ۶۹ / ۹۷۳ (۲) ۶ / ۹۷۳ (۱)
در رده بندی کتاب‌های داستانی کودکان، پیشنهاد می‌شود که از دو حرف " دا " که از واژهٔ داستان گرفته شده است، استفاده شود. البته مدتی است که کتابخانهٔ ملی ایران افزون بر ا نشانهٔ " دا " از شمارهٔ دیویی هم که به موضوع اول کتاب داده شده است، استفاده می‌کند.
اما برای کتاب‌های داستان نوجوانان تنها از شمارهٔ دیویی استفاده می‌شود.
در بعضی کتابخانه‌ها درکنار شمارهٔ دیویی، بر چسب‌های رنگی هم به کار می‌برند. بدین تر تیب که اول به هر یک از موضوع‌های ده گانهٔ دیویی یک رنگ تعلق داده می‌شود و سپس به هر یک از گروه‌های سنی چهار گانه (الف، ب، ج، د) در هر موضوع هم رنگ دیگری اختصاص می‌یابد (رنگ گروه‌های سنی در تمام موضوع‌ها ثابت خواهد بود). پس درهر کتابی، هم به موضوع و هم به گروه سنی، رنگ جداگانه‌ای اختصاص می‌یابد. برای نمونه، رنگ زرد برای موضوع علوم و برچسب نارنجی برای گروه سنی تعیین شده است، در نتیجه، استفاده از دو بر چسب زرد و نارنجی، نشان دهندهٔ کتاب علوم برای گروه سنی ب است.
البته گاهی در برخی کتابخانه‌های کودک، شیوهٔ زیر را کهکمابیش به روش بالا شبیه است، به کار می‌گیرند.
در این کتابخانه‌ها برای هر موضوع (۱۰ ردهٔ اصلی دیویی) یک برچسب رنگی تعریف شده است که در بالای شمارهٔ رده بندی روی برگهٔ فهرست نویسی و جلد کتاب چسبانده می‌شوند. این شیوه به ویژه برای کتابخانه‌هایی که مخاطبان آن‌ها خردسالان و کودکان پیش دبستانی (۲-۶ سال) هستند، مناسب است. در کتابخانه‌های آموزشگاهی و عمومی با مخاطبان دبستانی (۷- ۱۰ سال) می‌توان از ترکیب برچسب رنگی و شمارهٔ دیویی استفاده کرد. در این گونه کتابخانه‌ها پیشنهاد می‌شود برای سه دستهٔ: داستان، غیرداستان و شعر ۳ برچسب رنگی تعریف شود و در بالای شمارهٔ رده بندی کتاب چسبانده شود. برخی کتابخانه‌های عمومی که اعضای آن‌ها از گروه‌های سنی متفاوت هستند، افزون بر برچسب‌های رنگی موضوعی از برچسب‌های رنگی با شکل متفاوت، برای جداسازی کتاب‌های گروه‌های سنی مختلف استفاده می‌کنند (۲-۶ سال، ۷- ۱۰ سال، ۱۱- ۱۶ سال). در هر دو روش، تهیه و نصب راهنمای برچسب‌های رنگی در نزدیک‌ترین محل به مجموعهٔ کتابخانه، برای آگاهی مراجعه کنندگان الزامی است.
نشانهٔ مؤلف: چون در کتابخانه، کتاب‌های هم موضوع بسیار وجود دارند، برای جداسازی آن‌ها و سرعت در یافتن کتاب مورد نظر، باید نشانهٔ مؤلف به کار برد، به این ترتیب که افزون بر شمارهٔ رده بندی، باید نشانهٔ مؤلف و اثر را هم اضافه کرد. این کار به دو شکل انجام می‌شود:
- با توجه به حجم قابل توجه کتاب و دسترسی کتابدار به کتاب «نشانه مؤلف سه رقمی» چنین اجرا می‌شود:
نخست حرف اول نام نویسنده نوشته می‌شود و در کتاب «نشانه مؤلف...» نزدیک‌ترین حرف هارا به نام نویسنده جست وجو و عدد مقابل آن نام انتخاب می‌شود و در برابر حرف اول نام نویسنده و پس از آن حرف اول کتاب نوشته می‌شود. این حرف‌ها و اعداد از چپ به راست نوشته و خوانده می‌شوند:
ماده شیر سرکش از تامورا پیرس ترجمه پروین جلوه نژاد «م ۹۱۴ پ» که حرف «پ» حرف اول نام خانوادگی نویسنده و عدد «۹۱۴» با استفاده از کتاب نشانه مؤلف به دست آمده، شمارهٔ نویسنده و حرف «م» حرف اول عنوان کتاب است.
- اگر کتابدار، کتاب «نشانه مؤلف سه رقمی» را در اختیار نداشته باشد، نخست یک، دو یا سه حرف اول نام خانوادگی نویسنده و پس از خط تیره، حرف اول عنوان کتاب هم نوشته می‌شود. نمونهٔ بالا با استفاده از این شیوه چنین خواهد شد: پی - م. این حرف‌ها از راست به چپ نوشته و خوانده می‌شوند.
به این تر تیب، دو کتاب هم موضوع با دو نویسندهٔ مختلف از هم جدا می‌شوند. مجموعهٔ شماره رده بندی و نشانهٔ مؤلف را شمارهٔ بازیابی یا شمارهٔ راهنما می‌نامند. کتاب‌هایی که دارای چند نسخه یا چند جلد یا تاریخ‌های مختلف ویرایش هستند، باید این موارد را به شمارهٔ بازیابی اضافه کنند.
استفاده از فیپا: به کتابخانه‌هایی که به منابع و ابزار فهرست نویسی و رده بندی یا نرم افزار کتابخانه دسترسی ندارند، پیشنهاد می‌شود که از روی فیپا، اطلاعات مربوط را به برگهٔ فهرست نویسی منتقل کنند و اگر اطلاعات کتابشناختی به شکل خطی نوشته شده بود، باید هنگام نوشتن روی برگه و مطابق آنچه پیش‌تر گفته شد، شکل آن را تغییر دهند. این اطلاعات باید با کتاب هم مقایسه شود.
- برای فهرست نویسی بهتر است از فیپا استفاده کرد و اگر کتابی قدیمی بود و فیپا نداشت، کتابدار باید یک کار بنیادی انجام دهد.
- پیشنهاد می‌شود در کتابخانه‌های کوچک و آموزشگاهی به ویژه دبستانی تنها سطح نخست به کار گرفته شود.
منبع: کتابک
نظر شما