درتاریخ معاصر ایران و از آغاز ورود جریان روشن فکری به عنوان یک پدیده نامأنوس و جدید تا امروز، می توان چهار موج روشن فکری را برشمرد. موج اول که در دوران مشروطه شکل گرفت. موج دوم که پس از مشروطه و در دوران پهلوی اول پدید آمد. موج سوم که مربوط به دوره پهلوی دوم است و موج چهارم که به سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی برمی گردد و تا امروز هم ادامه دارد.
موج اول؛ روشن فکری در دوران مشروطه
تجزیه و تحلیل مقوله روشن فکری درایران نیازمند توجه به فرهنگ و محیطی است که این جریان در آن پدید آمده و شکل گرفته است. لازمه شناخت و سنجش سلامت هر پدیده سیاسی اجتماعی، شناخت فرهنگ و محیط شکل دهنده آن است. لذا برای تحلیل پـدیده روشن فکری در ایران باید به خاستگاه این پدیده توجه کرد.
جریان روشن فکری درایران از تحولات اجتماعی عصر مشروطه آغاز شد. واژه روشن فکری به معنی «انتلکتوئل» واژه ای است که در بستر تحولات جامعه غربی شکل گرفت. طبعاً این مفهوم، ویژگی ها و برداشت ها و رویکردهای نظری خاصی را در برداشت که کاملاً بین این واژه و محیط شکل گیری آن انس و الفت و همگونی ایجاد کرده بود.
این واژه در دیگر جوامع نفوذ کرد و رشد نمود و کوشید تا خود را به باورهای محیط مقصد تحمیل کند؛ باورهایی که مخاطب اصلی این تحول اندیشه ای به حساب می آمدند، یعنی باورهای نخبگان.
بنابر این و از این منظر، فرهنگ حاکم بر جریان روشن فکری فرهنگی غربی همواره با ویژگی ها و خصوصیات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و دیگر جنبه های شکل دهنده به آن همراه است. واژه «روشن فکری» با بار معنایی و مفهوم غربی آن، واژه ای است که در قلمرو فرهنگی غرب و درجامعه غربی شکل گرفته است و محیط غرب با سابقه و دیرینه ویژه خود در پیدایش آن مؤثر بوده است. البته این مسئله با اهدافی مهم وکلیدی رخ داده است یکی ازمهمترین آنها، خروج جامعه غرب از بن بست فرهنگی و یا قیام بر علیه اندیشه های ارتجاعی حاکم بر آن جامعه بوده است.
این واژه و این جریان فکری درکشورهای دیگر نیز توسعه یافت و نفوذ کرد. درجامعه ما هم از همان آغاز حضور، جریان های روشن فکری خصوصاً در جنبش های اجتماعی ایران رشد یافت و طبیعی بود که این جریان با چالش و مقاومت مواجه گردد، زیرا به دلیل مختصات و ویژگی های خاص فرهنگی و اجتماعی ما،کاملاً روشن است که روشن فکری با همه ابعاد غربی آن نمی تواند در فرهنگ و محیط ما منتشر شود و رشد کند. از طرف دیگر، محیط و جامعه ایران محیطی است که باید با مختصات و چارچوب ویژه خودش تعریف و تبیین گردد و پذیرای نخبگان و روشنفکران بومی از جنس فضای مخصوص خودش باشد.
در این جا باید باز تصریح کنم که جریان های فکری و فرهنگی با محیط تولیدشان نسبت دارند. این نکته همان حلقه مفقوده ای است که اگر مورد توجه قرار گیرد، مشخص می شود که چرا جریان های روشن فکری در ایران غیرطبیعی و بیمارگونه پا به عرصه وجود گذاشتند. این بیماری هم بعد ظاهری را دربرمی گیرد و هم بعد فکری و اندیشه ای را. مانند انسانی که هم جسمش بیمار است و هم روح و روانش و در نتیجه نمی تواند عامل سلامتی و سعادت خواهی و فضیلت پروری در جامعه باشد.
در دوران مشروطیت، جریان روشن فکری با شعار تجددخواهی، سازندگی و تحول از جنس غربی شدن وارد جامعه ما شد که طبیعتا باید برای همبستگی و همگرایی بین اندیشه و عمل حرکت می کرد، اما جامعه را به سوی واگرایی و از هم گسیختگی سوق داد، زیرا اصولا با فرهنگ و محیط این جامعه بیگانه بود. طبعا این جریان برای جامعه غربی یک فرصت بود، ولی برای جامعه ما تبدیل به یک تهدید شد. فرصتی که جریان روشن فکری برای غرب پدید آورد، این بود که وقتی این جریان به جامعه ما وارد شد، آن انسجام درونی اندیشه های تحول ساز را از مسیر اصیل و واقعی خودش خارج کرد و ما نتیجه آن را در انقلاب مشروطه می بینیم. در واقع انقلاب مشروطه مظهر مصداقی این قضیه است؛ یک حرکت مردمی با مدیریت نخبگان و اندیشمندان برای رهایی و نجات، اما این حرکت به لحاظ مبنایی و اندیشه ای و فکری روشن فکری غربی با همان مضامین و افکار و اندیشه ها مداخله می کند و آن را از اصل اصیل خودش منحرف می کند.
تلقی از واژه روشن فکری در ایران، بیمارگونه شکل گرفت و پا به عرصه وجود گذاشت. به همین سبب بود که فرآیندهای شکل گیری روشن فکری در جامعه ما، فرآیندهایی ناسالم، غیراصیل و نامأنوس بود که فرهنگ و ویژگی ها و مختصات خودش را داشت. طبیعتا این روشن فکری چون خود بیمار بود، جامعه را هم مبتلا کرد و مانند یک بیماری واگیردار و خطرناک، همه حوزه های جسمانی و روحانی، اندیشه ای و عملی، فردی و جمعی، راهبردی و کاربردی، جامعه را مبتلا کرد و به سوی انحطاط پیش برد. در دوران مشروطه چنین اتفاقی افتاد.نکته مهم این است که وقتی دیدگاه روشن فکران عصر مشروطه را مطالعه و بررسی می کنیم، می بینیم که انقلاب مشروطه از منظر آنها تولید و احیای هویتی بوده که حیات و پویایی آن را در اتصال به تمدن و فرهنگ غرب می دانسته اند. این یک خطا و یک بیماری بزرگ است که انسان تلاش کند تا هویت خود را در غیر جست وجو کند. با این وضعیت جریان روشنفکری ایران وارد موج دوم و عصر پهلوی اول می شود و همان اشتباه دوران مشروطه مجددا دوباره تکرار می شود.
موج دوم و سوم: دوران پهلوی
موج دوم ورود روشن فکری به ایران در دوره پهلوی اول است و موج سوم آن نیز در دوره پهلوی دوم واقع است. در موج دوم که پس از مشروطه رخ داد، روشن فکری از حیطه و تسلط جریان های صرفا طبقاتی غرب خارج شد و وارد بسترهای مردمی شد. غرب برای تسلط بر این بستر نیز استراتژی هایی را تبیین کرد، اما در این جا دیگر حاشیه امنیتی وجود نداشت و شکل گیری روشن فکری برای غرب پراکنده شد و دیگر متمرکز نبود.
در این عصر که هم زمان با دوره سلطنت رضاخان است، تلاطم هایی را در حوزه روشن فکری مشاهده می کنیم. در مرحله سوم اما میان موج روشن فکری و نگاه به سلطنت و پهلویت با همه مختصات آن، یک پارادوکس ایجاد شد. همین پارادوکس یک طیف روشن فکری جدیدی را سازماندهی کرد که در سه عرصه قابل بررسی است:
الف) روشن فکری غرب گرا که دائماً در تلاش برای حفظ وضع موجود است.
ب) روشن فکری با غرب گرایی مخالف است، اما دارای رویکرد غیربومی؛ مثل چپی ها و مارکسیست ها
ج) روشن فکری بومی با گرایش به مردم و جامعه
طیف روشن فکری بومی، با گرایش زیادی که به مردم و جامعه پیدا کرد، در جریان انقلاب اسلامی نیز نقش مهم و مفیدی را ایفا کرد. در واقع موج سوم که در دوران پهلوی دوم واقع شد، ادامه روند تعامل همین سه عرصه است. البته روشن فکری در دوران پهلوی جای بحث و تحلیل بیشتری دارد که در این جا به همین مقدار بسنده می کنیم.
موج چهارم: روشن فکری پس از انقلاب اسلامی
موج چهارم روشن فکری که موضوع اصلی بحث ما نیز هست، پس از انقلاب اسلامی پدید آمد. این موج در دو قالب شکل گرفت؛ طیف روشن فکر مردمی که مأنوس با انقلاب و جامعه ایران بود و طیف دومی که علیه انقلاب و اصالت آن به اجماع رسید. ما امروزه همچنان تعارض بین این دو جریان را مشاهده می کنیم.
در واقع پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یک جریان از روشن فکران جذب مردم و انقلاب شدند و به تدریج تلاش کردند که حوزه روشن فکری را بومی کنند. با این که روشن فکری یک پدیده وارداتی غربی بود، اما این گروه کوشیدند تا این پدیده و این خصیصه را در روشن فکری بومی ایرانی مستحیل کنند. البته روشن است که وقتی یک پدیده ای از یک فرهنگ خاص، در فرهنگ و مکتب دیگری استحاله شود، دیگر آن مورد قبلی به حساب نمی آید و به عبارتی تبدیل می شود به یک جریان فکری آگاهانه دیگر و با مختصات و ویژگی های دیگر.
گروه دوم روشن فکران پس از انقلاب اسلامی، گروهی بوده اند که بر همان فرآیند رویارویی با فرهنگ و محیط ایرانی پافشاری و ایستادگی می کنند. رویارویی با فرهنگ و جامعه ایران هم یعنی رویارویی با انقلاب و خصائص اصیل اسلامی و ایرانی جامعه. به معنی دیگر، این گروه هنوز به غرب و ایجاد تحول از نوع غربی آن امید دارند. امروزه و در اصطلاح جامعه شناسی، از این گونه روشن فکری به عنوان اپوزیسیون یاد می کنند، یعنی خواهان براندازی و از بین بردن و اضمحلال جامعه ای که پس از انقلاب شکل گرفته است.
این دو جریان بعد از پیروزی انقلاب هم به حرکت خود ادامه داده اند و همچنان به جلو می روند. این جانب معتقدم که هر قدر هم انقلاب اسلامی به پیش برود، باتوجه به وجود و حفظ اصالت های اسلامی- ایرانی و حاکمیت ارزش های بومی در جامعه ما، این شکاف بین دو حوزه روشن فکری بیشتر خواهد شد، زیرا جریان دوم، خواهان مخالفت و ایستادگی در مسیر بومی شدن اندیشه ها، افکار، قابلیت ها و توانمندی های جامعه است.
شایان ذکر است که هر جا انحراف یا آسیب یا رکودی می بینیم، زمانی است که ما در عرصه تحولات، روشنفکرانی اقتباس گر و تقلیدگر داریم، اما هرجا که حرکت به جلو و پویایی و نشاط را می بینیم، حضور روشنفکران و نخبگان خودی اندیش و بومی اندیش کاملاً محسوس است.
امروزه و با همه این تفاسیر، ما با شرایطی روبه رو هستیم که به هرحال باید بکوشیم تا این وضعیت جامعه فکری و اندیشه ای کشور را مدیریت کنیم. یعنی اصالت ها و بایدهای حوزه اصیل روشن فکری را تقویت کنیم و سره را از ناسره تشخیص دهیم و جدا کنیم. تحکیم رابطه میان روشنفکران با مردم، علاوه بر این که خاستگاه اصلی و پایگاه اجتماعی خیلی از آنها را شکل می دهد و تقویت می کند، خودآگاهی نسبت به شکل منفی روشنفکری در ایران را نیز تقویت خواهد کرد.
وقتی ما امروزه صحبت از جنگ نرم و قدرت نرم در دنیا می کنیم، قطعاً یکی از مهم ترین کارگزاران این عرصه همین روشنفکران هستند. باید با دقت و مراقبت عالمانه و نه احساسی و غیرعالمانه، برای مواجهه با آنها استراتژی مناسبی داشت. اگر این روند پیش برود، ما می توانیم در حوزه روشنفکری تحولات دقیقی را شاهد باشیم.
آینده ما در همین راستا، آینده ای است که همبستگی و وحدت میان جریان روشنفکری با مردم و دیگر عرصه های مؤثر فکری جامعه مانند حوزه ها و دانشگاه ها می تواند جبهه ای بسیار محکم پدید آورد. اگر این طور باشد، رویارویی با طیف مخالف، یعنی غرب و روشنفکران غرب گرای دگراندیش، مؤثرتر انجام می شود و آنها را در فرهنگ بومی و دینی حل خواهد کرد. این مقوله که از چالش های آینده جامعه ما به حساب می آید، چالشی است که به هرحال با آگاهی بخشی و خصوصاً تأکید بر بحث علوم انسانی بومی و اسلامی باید برطرف شود.
ما به خوبی واقفیم که جامعه ما جدای از علوم انسانی مولود انقلاب اسلامی است. لذا این انسان باید به وسیله علوم انسانی که توسط انقلاب اسلامی متحول شده، مورد بازتعریف قرار گیرد. در واقع انقلاب اسلامی باید علوم انسانی را متحول کند و جهت بدهد، چراکه موتور انقلاب اسلامی و دستاوردهای کلان آن در آینده وابسته به علوم انسانی است. انسان انقلاب اسلامی با انسان انقلاب فرانسه یا انگلیس یا بلژیک و... متفاوت است. این تفاوت ها را چه زمانی می توانیم آشکار کنیم؟ وجوه برتری ها یا آینده متأثر از این رویکرد فکری را چه زمانی می توانیم مشخص کنیم؟ زمانی که علوم انسانی ما بتواند راه خودش را برود. چه کسانی می توانند این مطلب را جامه عمل بپوشانند؟ فکرهای سالم، دل سوز و اصیل دانشگاهی و حوزوی که خاستگاه ایشان، همان خاستگاه های روشن فکری بومی و خودی است.
باید بکوشیم تا میان دو واژه روشنفکری و بومی، روشنفکری و خودی، روشنفکری و اصالت خواهی و اصالت پروری، پیوندی درست و جدی برقرار کنیم. این مسئله علاوه بر این که می تواند مبنای خوبی برای جاذبه و دافعه باشد، موجب می شود که آن گروه از روشنفکران که پس از مشاهده این همه حجت و نشانه، باز نمی خواهند از خواب غفلت بیدار شوند، سرانجام واقعیت را ببینند و به آن پی ببرند.لذا موجب تأسف است که پس از گذشت این همه سال و پس از این همه تجربه های تاریخی متفاوت، باز یک نفر پیدا شود و با گذاشتن عنوان روشنفکر بر خود، تأکید کند که راه نجات ما پیروی از غرب است و این که دنباله روی از کشورهای بیگانه، ما را نجات خواهد داد. این ادبیات و نگاه، ادبیات و نگاه تازه ای نیست، بلکه همان نگاه و حرف کهنه و قدیمی و دورافتاده ای است که در تاریخ ما بوده است. این پدیده نشانه خودناباوری و ناتوانی برخی افراد است و البته به هرحال باید مورد توجه قرار بگیرد.

منبع: / روزنامه / کیهان ۱۳۹۰/۵/۱۹