مهندسی فرهنگی یکی از مطالبات اصلی رهبر معظم انقلاب اسلامی از شورای عالی انقلاب فرهنگی به شمار می رود که بارها در دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی، بر اهمیت این مسئله تاکید کرده اند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال 1384 در دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی، با تاکید بر اهمیت مسئله فرهنگ عمومی و وظیفه اصلی این شورا برای مهندسی فرهنگی کشور تصریح کردند: در شرایط جدید که مردم با حضور گسترده در انتخابات پایبندی خود به اسلام، ارزشهای انقلاب و آرمانهای امام (ره) را بار دیگر به نمایش گذاشتند، زمینه مناسب برای تصحیح جهت گیریهای فرهنگی کشور براساس سند چشم انداز بیست ساله فراهم شده که لازمه آن پویایی، نشاط و نوآوری مضاعف در شورایعالی انقلاب فرهنگی و شوراهای اقماری آن است.»

ایشان در آن دیدار تاکید کردند: «الان باید نقشه مهندسی فرهنگی کشور روی میز آماده باشد و باید روی آن بحث شده باشد. کار شده باشد، تصمیم گیری شده باشد و نقشه کلان با راهکارها ــ نه فقط چیزهایی که صرفاً آرزو و آمال است ــ کاملاً کشیده شده و مشخص شده باشد. این حرف اصلی ماست به شما دوستان.»

سال گذشته (1386) نیز رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی، فرهنگ، را فضای تنفسی جامعه خواندند و بر مهندسی فرهنگی تاکید کردند. در این نوشتار سعی داریم به مهندسی فرهنگی از نگاه مقام معظم رهبری بپردازیم:

تعریف مهندسی فرهنگی

رهبر معظم انقلاب اسلامی، «مهندسی فرهنگی را این گونه تعریف می کنند؛ «... مهندسی فرهنگ این است که با رویکرد سیستمی اجزاء فرهنگ اعم از فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی، در مجموعة فرهنگ جانمایی شده و روابط آنها بخوبی تنظیم شود. ضعف‌های اجزاء و روابط آنها برطرف شود.

یکی از مهمترین تکالیف ما در درجه اول مهندسی فرهنگ کشور است؛ یعنی مشخص کنیم که فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی و حرکت عظیم درونی و صیرورت بخش و کیفیت بخشی که اسمش فرهنگ است و در درون انسان‌ها و جامعه بوجود می‌آید، چگونه باید باشد؟ فرهنگ هدف کدامست؟ اشکالات و نواقص‌اش چیست؟ چگونه باید رفع شود؟ فرهنگ موجود کدامست؟کندی‌ها و معارضاتش کجاست؟مجموعه‌ای لازم است که اینها را تصویر کند.» (مقام معظم رهبری 1383)

ضرورت مهندسی فرهنگی

رهبر معظم انقلاب اسلامی، مهندسی فرهنگی را جزو تکالیف مسئولان نظام جمهوری اسلامی می دانند؛

«با توجه به اهمیت حقیقتی که نامش فرهنگ جامعه است و با توجه به این که اگر این مجموعه بنای فرهنگی را مهندسی و از آن حراست و حفاظت نکنیم، عوامل گوناگون تأثیرگذار در فرهنگ، قسم نخورده‌اند که چون ما کاری نمی‌کنیم. آنها هم کاری نکنند. نه، آنها اثر خودشان را می‌گذارند و کار خودشان را می‌کنند. تکلیف ما به عنوان مسئولان نظام جمهوری اسلامی چیست؟

یکی از مهمترین تکالیف ما در درجه اول مهندسی فرهنگ کشور است یعنی مشخص کنیم که ....... بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشد.» (مقام معظم رهبری 1383)

مقام معظم رهبری، مهندسی فرهنگی را در تصمیمات کلان کشور موثر می دانند:

«فرهنگ به عنوان جهت‌دهنده به تصمیمات کلان کشور - حتی تصمیم‌های اقتصادی،سیاسی، مدیریتی و یا در تولید نقش دارد. وقتی ما می‌خواهیم ساختمان بسازیم وشهرسازی کنیم در واقع با این کار داریم فرهنگی را ترویج می‌کنیم یا تولید می‌کنیم یااشاعه می‌دهیم.» (مقام معظم رهبری 1381)

ایشان، فرهنگ را روح تمام فعالیت های جامعه می دانند و بر مهندسی فرهنگی در تمام ابعاد آن تاکید دارند:

«فرهنگ مثل روحی است که در کالبد همة فعالیت‌های گوناگون کشورحضور و جریان دارد. فرهنگی که باید در تولید، خدمات،ساختمان‌سازی، کشاورزی، صنعت، سیاست خارجی و تصمیمات امنیتی رعایت شود و حدود را معین و جهت را مشخص کند. چیست؟این باید در این جا معین شود.» (مقام معظم رهبری 1381)

حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی، فرهنگ را مهمترین عامل دستیابی به آرمان اصلی ملت ایران می دانند:«آرمان اصلی ملت ایران رسیدن به جامعه ای رشید، موحد، پرنشاط، پرامید، عدالت طلب، دارای اعتماد به نفس، پرکار، پیشرو، پیشرفته، دارای توکل و برخوردار از روح ایثار و گذشت است و «فرهنگ» مهمترین عامل دستیابی به این هدف والاست.» (مقام معظم رهبری 1386)

«عاملی که یک ملت را به رکود و خمودی، یا تحرک و ایستادگی، یا صبر و حوصله یا پرخاشگری و بی‌حوصلگی یا اظهار ذلت در مقابل دیگران. یا احساس غرور و عزت در مقابل دیگران به تحرک و فعالیت تولیدی یا به بیگارگی و خمودی تحریک می‌کند. فرهنگ ملی است.فرهنگ - با همین تعریف ویژه - محصول تعریف جمعی از یک جامعه است و خودش موثر در همه حرکات و تحولات و تشکیل‌دهنده هویت یک جامعه است.» (مقام معظم رهبری 1383)

ابعاد مهندسی فرهنگی

رهبر معظم انقلاب اسلامی، ابعاد مهندسی فرهنگی را در زمینه های فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی تعریف می کنند؛ «فرهنگ یک سیستم است و دارای انواع و اجزائی است و مهندسی فرهنگ به عنوان یک مهندسی سیستم باید انجام پذیرد.فرهنگ یک جامعه، اساس هویت آن جامعه است.فرهنگ که می‌گوئیم اعم از:مظاهر فرهنگی - مانند زبان و خط و امثال اینها و آنچه باطن و اصل تشکیل‌دهنده پیکرة فرهنگ ملی است مثل: عقاید، آداب اجتماعی، مواریث ملی، خصلت‌های بومی و قومی اینها ارکان و مصالح تشکیل‌دهنده فرهنگ یک ملت است فرهنگ دارای انواعی است و در مهندسی فرهنگ همه این انواع فرهنگ باید مهندسی شوند.انواع فرهنگ عبارتند از: فرهنگ ملی، فرهنگ عمومی، فرهنگ تخصصی، فرهنگ سازمانی فرهنگ ملی.» (مقام معظم رهبری 1383)

مقام معظم رهبری، با اشاره به تأثیرگذاری عمیق فرهنگ در ابعاد مختلف جامعه و کشور، ابعاد مهندسی فرهنگی را در تمام زمینه های فردی و اجتماعی می دانند:«فرهنگ عمومی علاوه بر رفتارهای فردی و اجتماعی در تصمیم سازیها و تصمیم گیریهای حکومتی نیز کاملاً مؤثر است و به همین علت باید آن را به شکلی صحیح، تبیین و پیگیری کرد.» (مقام معظم رهبری 1386)

مبانی و معیارهای مهندسی فرهنگی

رهبر معظم انقلاب در درجه اول تعیین «مهندسی فرهنگ» را برای اجرای «مهندسی فرهنگی» ضروری می دانند؛«برای \"مهندسی فرهنگی کشور\" باید فرهنگ مهندسی شده‌ای که بر اساس آن می‌خواهد کشور مهندسی شود معین گردد. بنابراین جایگاهی که وظیفه مهندسی فرهنگی کشور را بر عهده دارد باید نخست مهندسی فرهنگ انجام دهد.» (مقام معظم رهبری 1381)

مقام معظم رهبری، نگاه معقول اسلامی را ملاک «مهندسی فرهنگی» می دانند؛ «ما نمی‌خواهیم با نگاه افراطی به مقوله فرهنگ نگاه کنیم. بایستی نگاه معقول اسلامی را ملاک قرار داد و نوع برخورد با آن را بر طبق ضوابطی که معارف و الگوهای اسلامی به ما نشان می‌دهد تنظیم کرد. برخورد افراطی از دو سو امکان‌پذیر است و تصور می‌شود:

یکی از این طرف که مقوله فرهنگ را مقوله‌یی غیرقابل اداره و غیر قابل مدیریت بدانیم مقوله‌یی رها و خود رو که نباید سر به سرش گذاشت و وارد آن شد.

متأسفانه این تفکر در جاهایی است وعده‌یی طرفدار رها کردن و بی‌اعتنایی و بی‌نظارتی در امر فرهنگ هستند. این تفکر، تفکر درستی نیست و افراطی است.

در مقابل، تفکر افراطی دیگری وجود دارد که آن سختگیری خشن و نظارت کنترل‌آمیز بسیار دقیق است. این تفکر هم به همان اندازه غلط است.

نه می‌شود فرهنگ را در جامعه رها کرد که هر چه پیش آمد، پیش بیاید نه می‌شود آن طور سختگیری‌های غلطی را که نه ممکن است و نه مفید، الگو قرار داد.» (مقام معظم رهبری 1382)

رهبر معظم انقلاب اسلامی، اهداف عمومی ملت مسلمان و انقلابی ایران را مبانی و معیارهای مهندسی فرهنگی جهت دستیابی به جامعه آرمانی می دانند: «باید ضمن پرهیز از بحثهای صرفاً نظری و ذهنی، به تطبیق وضع فرهنگی موجود با وضع مطلوب و آرمانی پرداخت و با مشخص کردن عیبها و مشکلات و بررسی علل و عوامل آنها، به برنامه ریزی زمانبندی شده برای رفع مشکلات و دستیابی به اهداف و آرمانها، همت گماشت.» (مقام معظم رهبری 1386)

مقام معظم رهبری همچنین تحقق عدالت اجتماعی در جامعه را از دیگر مبانی و معیارهای مهندسی فرهنگی می دانند: «باید فعالیتهای شورای عالی انقلاب فرهنگی زمینه ساز تحقق عدالت اجتماعی، رفتارهای صحیح فردی و اجتماعی و دین باوری در جامعه و کشور شود.» (مقام معظم رهبری 1386)

اهداف مثبت مهندسی فرهنگی

حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی،‌افزایش نشاط کار و ابتکار، ارتقاء اعتماد به نفس فردی و ملی، افزایش امید، مصرف صحیح و تقویت گرایش به کالاهای ساخت داخلی، توجه بیشتر به نشانه ها و آثار «اسلامی، ایرانی و انقلابی» در معماری عمومی کشور و افزایش خطرپذیری و شجاعت اقدام را از جمله اهداف مثبت مهندسی فرهنگی می خوانند و بر این نکته تاکید دارند که «زمینه دستیابی به این اهداف در جامعه وجود دارد و تحقق آنها،‌مستلزم تبیین مهندسی فرهنگی، برنامه ریزی و تلاش بیشتر است.» (مقام معظم رهبری 1386)

توصیه های مقام معظم رهبری برای اجرای هر چه بهتر مهندسی فرهنگی

توصیه اول رهبر معظم انقلاب اسلامی، برای اجرای مهندسی فرهنگی در کشور، تعیین یک متولی و مرکز برای انجام این کار خطیر می باشد که ایشان این وظیفه خطیر را از شورایعالی انقلاب فرهنگی انتظار دارند؛

«یک متولی و یک مرکز می‌خواهد تا از یک طرف(فرهنگ را) مهندسی کند.یعنی با یک فکر کلان،با یک نگاه برتر و بالاتر از همة جریانهای فرهنگی در داخل کشورببیند حقیقت فرهنگی و عنصر فرهنگی چگونه و با چه کیفیتی باید باشد.به کدام سمت باید برود (فرهنگ هدف کدامست؟) کجاهایش ایراد دارد(فرهنگ موجود کدامست؟

اشکالات و نواقص‌اش چیست؟کندی‌ها و عارضاتش کجاست؟مجموعه‌ای لازم است که اینها را تصور کند.یک متولی و یک مرکز می‌خواهد که با یک فکر کلان، با یک نگاه برتر و بالاتر از همه جریانهای فرهنگی در داخل کشور، ببیند حقیقت فرهنگی و عنصر فرهنگی کجاهایش ایراد دارد.» (مقام معظم رهبری 1383)

توصیه دوم رهبر معظم انقلاب اسلامی برای اجرای هر چه بهتر مهندسی فرهنگی، نقش دلسوزانه حکومت در اجرای مهندسی فرهنگی در جامعه است؛ «در مقوله فرهنگ، رفتار حکومت باید دلسوزانه و مثل رفتار باغبان باشد. باغبان به هنگام، نهال می‌کارد به هنگام، آبیاری می‌کند به هنگام، هرس می‌کند به هنگام، سمپاشی می‌کند به هنگام، هم میوه‌چینی باید فضای فرهنگی کشور را باغبانی کرد .برای باغ با فنون مهندسی کشاورزی، نقشه مهندسی تهییه، یعنی مسئولانه و با دقت این مقوله را دنبال کرد.» (مقام معظم رهبری 1382)

«دولت و مجموعة ‌حکومت نمی‌تواند خود را از این موضوع برکنار بدارد و بگوید بالاخره فرهنگی وجود دارد و مردم به چیزی فکر می‌کنند. نه، ما مسئولیت داریم این فرهنگ را بشناسیم، اگر ناصواب است، آن را تصحیح کنیم. اگر ضعیف است، آن را تقویت کنیم، اگر در آن نفوذی هست، دست نفوذی را قطع کنیم.» (مقام معظم رهبری 1381)

«آنچه در مقوله فرهنگ بر عهده حکومت است، عبارت است از نظارت هوشمندانه، متفکرانه، آگاهانه، مراقبت از هرزروی نیروها و هرزرویی علف هرزه ها، هدایت جامعه به سمت درست، کمک به رشد و ترقی فرهنگی افراد جامعه.»(مقام معظم رهبری 1382)

«در قبال هجمه‌ای که امروزوجود دارد، نمی‌شود بیکار نشست و نظارت را از دست داد. بایستی با دقت مراقب رفتار و حرکت فرهنگی جامعه بود و برای آن برنامه‌ریزی کرد.این یکی از مهمترین وظایف حکومت است وحق بزرگی است که مردم بر گردن حکومت دارند.» (مقام معظم رهبری 1382)

توصیه سوم رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره «حدود مهندسی فرهنگی» است؛ «ما نه معتقد به ولنگاری و رهاسازی هستیم، که به هرج‌ و مرج خواهد انجامید، نه معتقد به سختگیری شدید، اما معتقد به نظارت، مدیریت، دقت در برنامه‌ریزی و شناخت درست از واقعیات هستیم.» (مقام معظم رهبری 1382)

«نمی‌شود ما میدان را رها کنیم تا دیگران هر کاری که می‌خواهند، بکنند. امروز همان کسانی که ادعای آزادی می‌کنند و دم از لیبرال بودن می‌زنند، پیچیده‌ترین و دقیق‌ترین و ظریفترین شیوة کنترل را بر روی فرهنگ کشورهای خودشان، بلکه سراسر دنیا، اعمال می‌کنند و سعی دارند که فرهنگ خود را به کشورهای دیگر منتقل و تزریق کنند.» (مقام معظم رهبری 1382)

توصیه چهارم رهبر معظم انقلاب برای اجرای مهندسی فرهنگی، بهره بردن از عوامل تاثیرگذار در فرهنگ است؛ «فرهنگ یک ملت را می‌شود با عوامل تأثیرگذار به تدریج عوض کرد. یک ملت از لحاظ فرهنگی عزیز را تبدیل کرد به یک ملت توسری خور و ضعیف، متقابلاً یک ملت تنبل را می‌شود تبدیل کرد به یک ملت زرنگ. این رنگ ثابت لایزالی و لایزولی نیست.» (مقام معظم رهبری 1383)

توصیه پنجم مقام معظم رهبری، در اجرای مهندسی فرهنگی، میدان دادن به اراده هاست؛ «فرهنگ ملی را می‌شود به مرور در طول زمان تغییر داد،یعنی مثل کوه‌های عالم که در قرن‌های متمادی جابه‌جا نمی‌شوند، جزو ثوابت نیست مجموعه‌ای لازم است که اینها را(مشخص کنیم که فرهنگ چگونه باید باشد، اشکالات و نواقص اش چیست و چگونه باید رفع شود، کندی ها و معارضاتش کجاست ) تصویر کنند و بعد مثل دست محافظی هوای این فرهنگ را داشته باشند.نمی‌گویم به طور کامل کنترل کنند، چون کنترل فرهنگ به صورت کامل نه ممکن است و نه جایز. اصلاً رشد فرهنگی با ابتکار و آزادگی و آزادی و میدان دادن به اراده‌هاست. در این تردیدی نیست. منتهاهوای کاررابایدداشت.» (مقام معظم رهبری 1383)

توصیه ششم رهبری بر شناخت نقاط ضعف در زمینه فرهنگی و تقویت این نقاط و بهره جستن از نقاط قوت فرهنگی جامعه است؛ «فرهنگ به عنوان شکل‌دهندة به ذهن و رفتار عمومی جامعه است. اندیشیدن و تصمیم‌گیری جامعه بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آنها حاکم است.در داخل کشور، چیزهایی که در فرهنگ عمومی، ضعیف است، یا جایش کم است، کدام است؟ یکی از آنها انضباط است دیگری اعتماد به نفس ملی واعتزاز ملی است مورد بعدی، قانون‌پذیری است.مقوله بعدی، تدین و دین‌باوری است.

موارد دیگر فرهنگ ازدواج، فرهنگ رانندگی، فرهنگ خانواده، فرهنگ اداره، فرهنگ لباس است.

بنده با مد خیلی موافقم، جزو آدمهایی هستم که به مد گرایش دارم، اما مدی که از داخل جوشیده باشد- چون مد یعنی ابتکار و نوآوری - نه چیزی که از بیرون بیاید. مد آرایش مو و لباس و حرف زدن ما همه‌اش دارد از بیرون می‌آید.» (مقام معظم رهبری 1381)

توصیه هفتم رهبر معظم انقلاب در مهندسی فرهنگی، تاکید ایشان بر ارایه یک «الگوی لباس» برای تعیین «فرهنگ لباس» در جامعه است؛ «یکی از موارد فرهنگ عمومی، فرهنگ لباس است. وقتی بنده خودم در این شورا بودم، شورا وزیر محترم آن وقت را - که جناب آقای خاتمی بودند - موظف کرد تا الگوی لباس بیاورد. ایشان رفتند زحماتی کشیدند. اما به جایی نرسید. من نمی گویم آقایان حتماً کت و شلوار را بکنند و همان لباسهای پیشنهادی را بپوشند، اما بگذارید ما لباسی داشته باشیم که بگوییم ایرانی است در موزه‌ها آن را نگه داریم و مال زمان هخامنشیان و ساسانیان و سلجوقیان هم نباشد. باب امروز باشد.» (مقام معظم رهبری 1381)

توصیه هشتم مقام معظم رهبری، در اجرای مهندسی فرهنگی، اعلام مواضع شفاف در ابعاد مختلف فرهنگ جامعه از سوی مسئولان ذیربط می باشد؛ «بالاخره جایی باید موضع خود را دربارة اینها (فرهنگ ازدواج و فرهنگ خانواده، فرهنگ لباس و الگوی مصرف و ... در فرهنگ عمومی) معین کند. حتی اگر بگوید من الان وقت ندارم و اولویتم تعیین لباس ملی نیست.خیلی خوب، معلوم بشود که ما تا پنج سال یا ده سال این اولویت را نداریم و می‌خواهیم آن را کنار بگذاریم.لیکن بالاخره این انبار مجموعه فرهنگی صاحبی داشته باشد.» (مقام معظم رهبری 1381)

نکته پایانی

نویسنده بر این اعتقاد است که فرهنگ روح حاکم در جامعه است و باید جهت گیری های اصلی در تمام فعالیت ها بر اساس فرهنگ آن جامعه شکل گیرد. در نظام جمهوری اسلامی ایران نیز که با انقلابی شکوهمند روی کار آمده است باید ادبیات انقلاب را در مهندسی فرهنگی مدنظر قرار داد و امید، شجاعت، آرمان خواهی، همبستگی ملی، پیوستگی با نظام اسلامی را در مهندسی فرهنگی نظام جمهوری اسلامی ایران تقویت نمود.

به اعتقاد نویسنده، مهندسی فرهنگی، یعنی به کارگیری همه عناصر در رسیدن به اهداف فرهنگی جامعه است که آرمان های اصلی یک ملت را رقم می زند و در مورد ملت مسلمان ایران، اگر بخواهیم مهندسی فرهنگی اجرا شود، باید فرهنگ جامعه را در همه عرصه ها تقویت کنیم و روح قرآنی را در این مسایل حاکم سازیم و بر اساس آموزه های دینی و باورهای ملی در حوزه های اجتماعی و فرهنگی گام برداریم تا به اهداف اصلی مهندسی فرهنگی که همانا رسیدن به قله های افتخار و پیشرفت برای ایران اسلامی است، نایل گردیم.

به نظر نویسنده، حال که زمینه برای مهندسی فرهنگی در کشور مهیا شده است و مقام معظم رهبری بر اجرای آن تاکید فراوان دارند، باید اولاً: هماهنگی بیشتری بین دستگاهها و نهادهای فرهنگی که در اجرای مهندسی فرهنگی دخیل هستند، صورت پذیرد تا با هماهنگی بیشتر این دستگاههای اجرایی، سیاست های کلان فرهنگی جامعه در قالب مهندسی فرهنگی اجرا شود.

ثانیاً: در اجرای مهندسی فرهنگی کشور از دانشمندان و کارگروه های کارشناس فرهیخته و اندیشمند استفاده شود تا با ارایه راهبردها و مصوبات برای حاکمیت فرهنگی اسلامی بر لایه های اجتماعی و رفتار اجتماعی ایران اسلامی تلاش کافی صورت پذیرد.

ثالثاً: چنان که مقام معظم رهبری هم بر حرکت هوشمندانه شورای عالی انقلاب فرهنگی تاکید کرده اند، این شورا باید با حرکت هوشمندانه، جامع و معطوف به عمل جایگاه واقعی خود را به عنوان مهمترین مجری مهندسی فرهنگی در نظام جمهوری اسلامی پیدا کند.

منبع: / خبرگزاری / آریا ۱۳۸۷/۱۲/۱۳
نویسنده : علیرضا تاجریان