این مقاله پژوهشی به نخستین همایشبین الملل گردشگری دینی که روز 5شنبه در مشهد آغاز می شودارائه شده است.با تشکر از مسئولان دبیرخانه همایش،این نوشتار با تلخیص از نظر شما می گذرد.

اهمیت گردشگری مذهبی
گردشگری به هدف کشف جهان و زیارت مکان های مقدس و یا تجارت انجام می گیرد. این پدیده در گونه دینی، به دلیل زیرساخت های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی یک واقعیت اجتناب ناپذیر در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاو او خواهد بود. اکنون که امکان ابلاغ و عرضه اسلام از طریق جهان گردی و آمد و شدهای مذهبی فراهم است. باید بیش از پیش به آن توجه کرد و در گسترش آن کوشا بود؛ چرا که بررسی این پدیده، اگرچه نگاهی پیچیده و متناقض را می طلبد؛ اما ضروری و حیاتی است، ضرورت انجام آن را باید در اهمیت موضوع و ارتباط تنگاتنگ آن با مولفه های دین اسلام جست وجو کرد. اگر این مهم، به درستی طرح و تعریف شود بشر قرن بیست و یکم، با دانش و آگاه از مسائل جهان، روز به روز به گردشگری دینی اقبال بیشتری پیدا می کند،گردشگری مذهبی برای مسلمان ها نوعی همبستگی معنوی محسوب می شود که متکی بر سه اصل خداخواهی، دیگرخواهی و خودیابی است. در این پژوهش، برای پذیرش برخی دیدگاه های قابل سنجش، و بدست آوردن سیمای زنده و واقعی از بهره های گردشگری مذهبی نیازمند یک تحلیل عملی است و از آنجا که حج، حرکت و سفری پر شکوه در گستره حیات فردی و اجتماعی است و تبلور تمام عیار حقایق و ارزشهای مکتب اسلام است، جامعه آماری مورد نظر در این پژوهش را 100نفر زائرین خانه خدا که تشکیل دهنده مشتریان جهانگردی دینی اند، قرار دادیم. لذا به صورت تعمدی از افرادی که پی در پی به حج و زیارت به عنوان بزرگترین، سیرو سلوک دینی پرداخته اند؛ (مدیر کاروان، معاون کاروان، روحانی کاروان) مراجعه و پرسشنامه ای به صورت باز در اختیار آنان قرار گرفت. تا انگیزه های گردشگری زیارتی آنان در طول زمان، بتواند مبین جامع تری از پیامدهای مثبت گردشگری در این پژوهش باشد، و زمینه و عرصه اجتماعی که در آن قرار دارند به شکل بهتری مورد تحلیل قرار گیرد.

گردشگری دینی تجلی اصل “خداخواهی”
اسلام دینی است جهانی و فراگیر، همه انسانها در همه زمان ها مخاطب دعوت اسلام اند. «یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا» (اعراف/158) جهان شمولی این آیین توحیدی ایجاب می کند که با همه ملت ها، در پیوند باشد تا بتواند پیام توحید و یکتاپرستی را به آنان برساند. در این پژوهش مشخص شد که مهم ترین آثار و پیامد حج و زیارت به عنوان گردشگری دینی، خداخواهی است؛ بررسی جداول آماری نشان می دهد 18/47درصداز افراد، خداخواهی را مهمترین و اصلی ترین پیامد معنوی حج و سیاحتهای دینی، تلقی می کردند. آنها معتقدند که انگیزه اصلی گردشگری خداخواهانه است. اندیشه پرستش و پیروی از قرآن از برترین ابعاد و آثار گردشگری اسلامی است. آنها خداوند را غایت آمال خود دانسته و زیارت را روزنه ای برای برقراری ارتباط واقعی با خداوند و ابراز و اثبات عشق به خداوند می دانستند. در واقع زیارت را پیوند قلبی با معبود خود دانسته که عمق و تاثیرگذاری آن نسبت به امور دنیوی و مادی به مراتب بیشتر است. در این سفر بی انتها مسلمانان همواره در پی آنند که از این فریضه الهی، درس رهایی از تعلقات دنیایی بیاموزند و تقرب به ذات اقدس الهی را فرا چنگ آورند. بنابراین درک این نکته که سفرهای دینی، از جان مایه عمیق عبادی برخوردار است و با سفرهایی که برای مقاصد دیگر انجام می گیرد تفاوت دارد، بر همین اساس است که در قرآن سیر و سیاحت مشروع و بر آن تأکید شده و ترک جهانگردی را سرزنش می کنند. «اولم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبه الذین من قبلهم و کانوا اشد منهم قوه» ( فاطر/44 ) این تعبیر، در سوره یوسف، آیه 109، روم، آیه 9، غافر، آیه 21و28 و محمد، آیه 10 نیز آمده است. از مجموع این آیات می توان دریافت که اصل گردشگری و برداشت ژرف و عمیق از این سیروسفر، مورد عنایت خداوند در قرآن مجید است. خداوند مسلمانان را به سیرونظر در این مقوله ها فرا می خواند و از آنان می خواهد که در این باره به تفکر و تدبر بپردازند. تا آنجا که گردشگری را در قالب امر و فرمان به پیروان خود تکلیف کرده است. پس بیایید امر “سیروا” و “انظروا” را همچون دیگر اوامر الهی، جدی بگیریم، تا به دستاوردهای آن دست یابیم.

گردشگری مذهبی معطوف به اصل «دگرخواهی»
در بحث از گردشگری دینی، اصل دگرخواهی مطرح می شود. کنش های دگراندیشی به عنوان سرمایه ای اجتماعی با سرمایه فرهنگی (تعامل فرهنگی) و سرمایه دینی (اتحاد) همراه است.دربررسی جداول آماری 3/29درصد به اصل دگر خواهی اختصاص یافته است. الف- تعمیق وحدت: اسلام گردشگری را با معانی مختلف جلوه داده است، یکی از این معانی، ادای رکنی از ارکان دین یعنی فریضه حج است. حج نماد وحدت مسلمانان است. در جامعه آماری این پژوهش 7/17درصد از زائران خانه خدا از وحدت به عنوان عاملی برای همبستگی انسان با انسان و با جهان وجود و هماهنگی در بین پیروان و معتقدان به دین اسلام سخن گفته اند. خداوند وجود پر برکت کعبه را رمز وحدت مردم و مرکزی برای اجتماع دلها قرار داد تا در سایه عمل به اصول و مبانی آن، زمینه برای گردهمایی و مذاکرات دوستانه تمامی گروهها از سراسر جهان، جهت رسیدن به وحدت ملی فراهم آید: «جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاما للناس: خداوند کعبه را مایه قوام و پایداری شما مردم قرار داد». (مائده/ 97) و در سوره بقره، آیه 125 آمده است: «ما خانه خدا را محل اجتماع و رفت و آمد همه مردم قرار دادیم». اگر به اجتماع مسلمانان در حج و سفرهای دینی، به عنوان منبع قدرت نگریسته شود. به حتم مسلمانان در جهان خواهند توانست موقعیت خود را مستحکم کنند. از دیرباز نیز پشتوانه های مردمی به عنوان مهمترین منبع قدرت تلقی شده و می شوند. تاکید بر ضرورت اتحاد مسلمانان در سفرهای دینی، اساس مدارا بین مذاهب است و این اصل مدارا و رفتار نیک زمینه ساز تبلیغ موثر دین اسلام در سه قالب پس اولا این صنعت بهترین پدیده برای اندیشه جمعی مسلمانان است. اندیشوران می توانند در همه زمینه ها به تبادل اندیشه بپردازند. بنابراین در مکتب قرآن، انسانهایی که معتقد به یک دین جهانی و یک کتاب متعالی هستند، دارای یک مرکز همگانی قدرت و محور تبادل نظر سراسری هستند تا با سیر و سلوک معنوی بتوانند از دور و نزدیک در کنار آن گردهم آیند و در آنجا از مسائل علمی و عملی، خواه به عنوان توجیه پیروان و خواه به عنوان پاسخ به بیگانگان طرح گردد و مشکلات بازگو و حل شود و روابط تحکیم گردد. جاده های ایمان، رهروان هدف مند را به دور یک دیگر جمع و آنان را هماهنگ می سازد. اندیشه ها را در میان شان رواج داده و مؤمنان را هم پیمان می سازد. ثانیا، ادیان و مذاهب، همچنانکه می توانند به علت تمایزات، بستر تعارضات باشند، می توانند با قبول تمایزات و مرزبندی ها، منشأ برکات، همدلی، همگرایی، همبستگی و انسجام نیز باشند. چنانچه در قرآن کریم آمده است: «کسانی که آیین خود را پراکنده ساختند و به دسته های گوناگون و مذاهب مختلف تقسیم شده اند تو از آنها نیستی». (انعام/159) خداوند حکیم برای رسیدن به آرامش و همدلی و تقویت معنویت، ایجاد «وحدت و انسجام اسلامی» در میان امتها را با مدارا و پرهیز از خشونت الزامی و انجام آن را با برنامه های اساسی پیش بینی نموده است. بدون تردید، معاشرت پسندیده و خوش رفتاری با دیگر جهانگردان، روح و فکر آنان را متوجه آموزه های انسانی در اسلام می کند. این به نوبه خود به گونه ای دعوت عملی برای دین گستری در میان انسان هاست. ثالثا، در دنیایی که اطلاعات نقش اول را در زندگی جهانیان بازی می کند، سفرهای دینی می تواند عامل بسیار مناسبی برای تبادل اطلاعات مسلمانان باشد. تولید خبر و رساندن آن به گوش جهانیان در حقیقت به مفهوم جهت دادن سیاست جهان و تحمیل دیدگاه خود به دیگران با الهام از قرآن و ارزشهای اسلامی است. اگر تبادل اطلاعات در بین کشورهای اسلامی از طریق گردشگری و زیارت انجام گیرد و اخبار و اطلاعات درست جهان اسلام به زبان های گوناگون به اطلاع مردم جهان رسانیده شود، دیگر رسانه های غرب نمی توانند، باور و دید مردم جهان را علیه مسلمانان سوق دهند.
ب- تعامل فرهنگی: بی گمان، گردشگری در ایجاد فرهنگ و تمدن اسلامی نقش اساسی دارد. تمایل به شناخت پدیده ها و کسب آگاهی از ناشناخته ها از خصایص فطری انسان است. شماری از صاحب نظران بر این باورند که هجرت، لازمه یک تمدن است و در واقع هجرت وقتی تمدن ساز است که با هدف و انگیزه ای عالی همراه باشد. به بیان دیگر گردشگری پاسخی به نیاز فطرت جستجوگر انسان به کشف اسرار زندگی گذشتگان، و آشنایی با فرهنگ ملل دیگر و گریز از یکنواختی محیط کار و زندگی معمولی است. نفوذ فرهنگ در زندگی انسان ها به عنوان جاذبه مهم گردشگری،به گونه ای است که به زعم صاحب نظران همه ادراکات و رفتارهای بشر به نوعی صبغه فرهنگی دارد. با چنین موضوعی، از سفرهای دینی به عنوان ابزاری برای حفظ، غنا و تقویت فرهنگ مسلمانان نباید غفلت کرد. و این نوع سفرها را سرمایه ای دانست جهت گسترش فرهنگ اسلام. در دسته ای از آیات “افلم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبه الذین من قبلهم.” ( یوسف/ 109 ) و در سوره آل عمران، آیه 137 آمده است: “قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض...” برای ایجاد این تحول، با ایجاد پرسش ضمن تحریک و ایجاد انگیزه در مسلمانان برای حرکت و گردش در اطراف و اکناف زمین، این نکته را مطرح می فرمایند که برای دریافت سنت های تاریخی و نگرش به عاقبت و پایان کار تمدن های عظیم، باید همت کرد و به سیر آفاقی در کنار سیر انفسی دست زد، تا به راز و رمز پیشرفت ها و تمدن ها دست یافت و از فروپاشی و سقوط آنها تجربه آموخت.«فتکون لهم قلوب یعقلون بها” ( فصلت/53 ) خداوند در آیه بالا و چندین آیه دیگر، (آل عمران، آیه های 138، روم، آیه های 9و42) گذشته را با زمان حاضر و زمان حاضر را با گذشته پیوند می دهد؛ از این روی، از انسان ها می خواهد به سیر و سفر بپردازند و در آثار برجای مانده دقت کنند، تا با بهره وری از آن، راه زندگی را بیابند.

گردشگری نماد تبلور اصل «خودیابی»
متغیر دیگری که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفت، خودیابی است. 24/23درصد ازگردشگران اسلامی، علاوه بر اینکه واله و قرب الهی و همدلی با خلق را از آثار مهم حج و زیارت و از بزرگترین انگیزه خود از سیر و سلوک دینی می دانند. آنان حج و زیارت را باعث سلامت روح و روان، عبرت پذیری و توسعه روابط فکری، فرهنگی، هنری اجتماعی بین افراد کشورهای صادرکننده توریست و افراد پذیرای توریست می دانند.
الف-عبرت پذیری: از ابعاد دیگر گردشگری از منظر قرآن با تعبیر «سیر در ارض»، عبرت پذیری است. در قرآن حداقل 6 بار (نمل، آیه69، فاطر،آیه44، مؤمن،آیه82، حج،آیه46، یوسف،آیه109 و... ) گردشگری با هدف مشخص عبرت آموزی و آموزش، مورد توجه قرار گرفته است. البته نه بسان توریسم های هوس باز، بلکه جهانگردی الهی و اخلاقی که دل عبرت بین از دیده بیرون آید و ایوان مدائن و قصرهای فراعنه را آئینه عبرت بداند، و گردشگری را برای تحقیق و عبرت آموزی بداند. «قل سیرو فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المجرمین؛ بگو: بروید در روی زمین گردش کنید سپس بنگرید عاقبت و سرانجام گناهکاران چگونه بوده است». (سوره نحل/ 69)
- “فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین؛ بگو: بروید در روی زمین بگردید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان (آیات خدا) چگونه بوده است». (آل عمران / 137) در این گونه آیات، هدف از سیر و جهانگردی را پند و عبرت گیری از گذشتگان اعلام کرده است، ولی در برخی آیات به هدفی فراتر از این برمی خوریم و آن اندیشه و مطالعه در عالم خلقت و آگاهی یافتن از چگونگی آفرینش و شگفتیهای آن است، چیزی که امروزه، هدف دسته ای از گردشگران، محسوب می شود.
متاسفانه این دستور زنده اسلامی، از طرف مسلمانان توجهی بدان نمی شود در جامعه آماری این پژوهش نیز فراوانی کمتری را 74/7درصد به خود اختصاص داده، حتی جمعی از دانشمندان اسلامی در محیط فکر خود، زمان و مکان را متوقف ساخته و در عالمی دیگر زندگی می کنند، و از تحولات اجتماعی دنیا بی خبرند. بنابراین در دنیایی که حتی پاپها و کاردینالهای مسیحی، به سیر در ارض می پردازند تا نیازمندیهای زمان را درک کنند، قدر مسلم مسلمانان باید به دستور صریح قرآن عمل کنند، و خود را از تنگنای محیط محدود فکری به در آورند تا تحول و جنبشی در عالم اسلام و مسلمین پدید آید. رهنمودهای رسیده از پیشوایان معصوم نیز گویای آن است که؛ پختگی و کمال و حقیقت یابی و رسیدن به عینیت و واقعیت در پرتو سیروسفر و جهان گردی دینی ممکن و میسور است و مسلمانان باید برای این بخش از زندگی نیز، برنامه ریزی کنند. امام علی (ع) می فرماید: “خردمند از شهری به شهری نمی رود، مگر برای یکی از این سه چیز: سامان دهی امور معیشتی، گام نهادن در اصلاح آخرت، برخورداری از لذت و تفریح سالم.” (دشتی،1383، حکمت: 390 )
ب- خودسازی: امروز گردشگری به خودی خود ثروت و نعمتی تلقی می شود که به تندرستی کمک می کند، و باعث سلامت فکر می شود، کسی که از جایی به جایی می رود، بویژه به اماکن مقدس، تنش های روان شناختی خود را به همراه می برد؛ اما دست کم هنگامی که از محل دائم زندگی دور می شود تا مدتی از آن مسائل جدا می شود. پس گردشگری دارای بعدی است به منظور تجدید قوا و تمدد اعصاب و تمدید زندگی. حیات معقول انسانی ایجاب می کند که در قبال تولیدات، مصارفی باشد و از آنجا که تولید محصولات، به صورت روزمره رو به گسترش است لذا درآمد انسانهای سازنده رو به افزایش و روح و روانها رو به فرسایش، این وضعیت بیش از هر زمان دیگری، تفرج روان و تمدد اعصاب و مقابله با فشارهای روحی- روانی می طلبد. در حدیث نبوی آمده است: “سافروا تصحوا، سافروا تغنموا؛ مسافرت کنید تا سلامتی و عافیت یابید. مسافرت کنید تا بهره مند شوید.”؛ اینجاست که خداوند گردشگری دینی، را مبتنی بر ادای فریضه های دینی، در ابعاد زندگی انسان قرار داده است. چنانچه در سوره آل عمران، آیه 95 آمده است: “و من دخله کان آمنا” یا در سوره ابراهیم، آیه 35 می خوانیم: «رب اجعل هذا البلد آمنا”: خداوند این سرزمین را سرزمین امن و امان قرار بده”. لذا خداوند کعبه را مرکز امن قرار داد که هم مایه آرامش روح و روان باشد و هم امنیت اجتماع مردمی را همراه داشته باشد. از سوی دیگر،در فرهنگ اسلامی، سیاحت به عنوان سیر آفاق در برابر سیر انفسی مورد توجه قرار گرفته است. اسلام به انسان و نیازهای او نگاه ویژه ای دارد و آنچه را که به واقع زندگی را لذت بخش و آسان می کند و در جسم و روح و روان انسان موثر است، به رسمیت می شناسد. اما باید دانست این سفرهای دینی، زمانی می تواند انسان را در راستای سلامت روح و روان یاری رساند که انسان با تفکر و اندیشه گری در جای جای این سفر تأمل کند. زیرا از این منظر، گردشگری و سیاحت یک تجربه درون گرایانه است. چنانچه گردشگران مسلمان در جامعه آماری این پژوهش 96/8درصد نیز از ژرفا و پختگی سفر خود سخن گفته اند.
پ- معرفت: مفهوم اسلامی گردشگری در بعد دیگر، مقرون با دانش و معرفت است و در واقع معرفت، نقطه آغازین این حرکت عرفانی انسان است. که باعث شکوفا شدن ذوق و استعداد و ارتقای آموزش در همه زمینه ها می شود. علاقه به دانش، انسان را به حرکت و هجرت وامی دارد، در واقع محقق برای استواری پژوهش خود، نیازمند سیروسفر است. حج و زیارت به عنوان سیر و سیاحت دینی، عرصه نمایش و آیینه سنجش استعدادها و توان معنوی مسلمانان است که همه از آن بهره مند گردند. ولی اندیشمندان و غواصان و درد آشنایان امت اسلامی، اگر دل به دریای معارف آن بزنند و از نزدیک شدن و فرو رفتن در احکام و سیاست های اجتماعی آن نترسند، از صدف این دریا، گوهرهای هدایت، رشد و حکمت و آزادگی بیشتر صید خواهند نمود و از زلال حکمت و معرفت آن تا ابد سیراب خواهند گشت. در واقع راز و رمز این سیر و سلوک، آن است که آنکس که این گوهر ارزشمند را صید کرده باشد و از صید حقیقت غافل نشود، مروارید معرفت را فرا چنگ آورده است.بر همین اساس است که، زیارت خانه خدا و مزار ائمه اطهار (ع)، برای دانشمندان و فقها منبع فیض و الهام بوده و در تنگناهای زندگی، مشکلات علمی و... از این وسایط ارتباط با خداوند، بهره ها گرفته اند وافزون بر زیارت، به سیر و سیاحت از دیگر مکانهای مقدس و مزار فرزانگان پرداخته اند.
خداوند نیز در آیات گوناگون ازجمله، در سوره ملک، آیه15 گردشگری بر روی زمین را به عنوان یک دستور مورد تاکید قرار می دهد: “هو الذی جعل لکم الارض ذلولا فامشوا فی مناکبها و کلوا من رزقه و الیه النشور». قرآن کریم برای آنکه بینش و آگاهی مردم بالا و قوانین تکوین حاکم بر سرنوشت ملتها، به خوبی دریافت شود مردم را به سیر و سیاحت فرا می خواند. چرا که عصاره معرفت در آن تنیده شده است. قرآن یکی از چهار فرق بین آدم با سایر مخلوقات را حرکت در بر و بحر می داند: «لقد کرمنا بنی آدم و حملنا فی البر و البحر و رزقنا هم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا». (اسراء/70) و یا: «هو الذی یسیرکم فی البر و البحر». (یونس/22) و در سوره عنکبوت، آیه 20 خداوند می فرماید: «و سیرو فی الارض فانظرو کیف بدأ الخلق؛: در زمین تفحص کنید و نظاره کنید چگونگی آغاز آفرینش را.» در این آیه صحبت از تحقیق و تفحص است و زمین شناسی آن هم با چشم سر نه با چشم سر، لذا شناخت کم و کیف آن، اساسی ترین قدم است که برداشته می شود. نص صریح قرآن در آیه 46، سوره حج بر این امر صحه می گذارد: «افلم یسیر و فی الارض فتکون لهم قلوب یعقلون بها او آذان یسمعون بها...»: «آیا آنها سیر در زمین نکردند تا دل هایی داشته باشند که با آن حقیقت را درک کنند؟ یا گوش های شنوایی که ندای حق را بشنوند». در این آیه سیروسیاحت را سبب عقل و اندیشه و بالا رفتن سطح آگاهی و بینش انسان دانسته، یعنی همان عنصری که بی تردید، سنگ بنا و شالوده رشد و توسعه زندگی انسان است. 52/6 درصد از گردشگران مسلمان در جامعه آماری این پژوهش نیز در سفرهای خود انگیزه های مثبت داشته اند و این آمدوشد را منبعی برای کسب دانش و تعالی آن می دانند. همچنین در سوره توبه، آیه 112 آمده است: «التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الامرون...» توبه کنندگان، عبادت کاران، سپاسگزاران، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان و... در این آیه عده ای سیاحت را به معنی «سیر و گردش در روی زمین، و مشاهده آثار عظمت خدا و شناخت جوامع بشری و آشنایی با علوم و دانش های اقوام و آداب و رسوم آنها، که اندیشه انسان را زنده و فکر او را پخته می سازد، دانسته اند. و بعضی سیر عقل و فکر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستی و عوامل سعادت و پیروزی و اسباب شکست و ناکامی دانسته اند. همچنین در این آیه، گردشگری به معنی، حرکت همراه با آرامش و اندیشه، آمده است. در یک برآیند کلی می توان گفت: در سیر و سیاحت های دینی، شناخت و معرفت، هدف بنیادی و زیر بنایی است در رفتار و عمل انسان برای ارضای روح کنجکاو انسان. اگر به این هدف توجه نشود، از این سیر و سفر، چیزی جز رنج و سختی، نصیب فرد نمی شود. شاید به همین خاطر بود که امام صادق (ع) می فرمود: «ما اکثر الضجیج و اقل الحجیح؛ داد و قال کننده چه فزون است و حاجی چه اندک.» بنابراین آیین حیات بخش اسلام می تواند استعدادهای درونی و بیرونی پیروان خویش را شکوفا سازد و ارزش مند ترین گام ها را در مسیر تکامل، پیش پای حق جویان قرار دهد. ناگفته پیداست که این، خود دستاورد بزرگی است و نقش جهان گردی دینی را در گسترش فرهنگ اسلامی و خنثی کردن توطئه های دشمنان اسلام و انقلاب به خوبی نشان می دهد.

منبع: / روزنامه / خراسان ۱۳۹۰/۷/۱۲
نویسنده : زیبا متانت