ما هر روزه در معرض مقادیر اندکى از تشعشع هاى ناشى از منابع طبیعى (عناصر موجود در خاک یا پرتو هاى خورشیدى) و منابع مصنوعى (دستگاه هاى الکترونیکى مثل مایکروفر و تلویزیون، تجهیزات و روش هاى تشخیصى و درمانى پزشکى مثل دستگاه هاى اشعه ایکس) قرار مى گیریم.
استفاده از انرژى هسته اى براى مصارف صلح آمیز، در کنار منافع و مزایاى بسیارى که براى کشور ها به ارمغان مى آورد، خطرات و چالش هاى بهداشتى و زیست محیطى متعددى را نیز ممکن است با خود در پى داشته باشد، به خصوص زمانى که به کارگیرى انرژى هسته اى از قالب کنترل شده خارج شود و اصول ایمنى و حفاظتى مربوطه رعایت نشود. هر گونه کوتاهى و اهمال کارى در این خصوص، عوارض جبران ناپذیرى براى سلامت انسان و محیط زیست به همراه خواهد داشت. یک انفجار هسته اى ناخواسته یا تعمدى، نشت مواد رادیواکتیو از رآکتور هاى آسیب دیده یا فرسوده نیروگاه ها یا مراکز فناورى هسته اى، بروز آلودگى رادیواکتیو در حین حمل، جابه جایى و ذخیره سازى سوخت و زباله اتمى و آلوده شدن محیط و افراد درگیر عواقب فاجعه بارى خواهند داشت. تشعشعات ساطع شده از هسته اتم هاى رادیواکتیو یا انفجار کنترل نشده ناشى از هم جوشى (fusion) یا شکافت (fission) هسته اى، خطرهایى براى انسان و محیط زیست به دنبال دارد که به خطرات هسته اى (nuclear hazards) معروف است.

•سوانح هسته اى
خطرات استفاده غیرمعقول از انرژى هسته اى عمدتاً به دنبال بروز سوانح هسته اى (nuclear accidents) نمود عملى پیدا مى کند. چنین حوادثى مى تواند در یک نیروگاه هسته اى یا هر مکانى که در آن، مواد رادیواکتیو استفاده یا ذخیره و حمل مى شود، روى دهد. سوانح هسته اى مى تواند نتیجه بروز یک حادثه در نیروگاه هسته اى، انفجار بمب اتمى یا آزمایش سلاح هاى هسته اى، نشت تصادفى مواد رادیواکتیو از دستگاه هاى صنعتى یا پزشکى، و یا انتشار تعمدى این مواد در یک عملیات تروریستى باشد. عامل سانحه هسته اى مى تواند فروگدازش بخش مرکزى (core meltdown) یک رآکتور اتمى باشد. در این حالت، به دلیل داغ شدن بیش از حد بخشى از رآکتور که شکافت هسته اى در آن اتفاق مى افتد، استوانه هاى سوخت اتمى و دیگر بخش هاى رآکتور دچار گدازش شده و مقادیر خطرناکى از مواد رادیواکتیو به محیط اطراف نشت پیدا کرده و موجب آلودگى مى شوند.
اصولاً در آلودگى رادیواکتیو(radioactive contamination) ممکن است هوا، آب، خاک، سطوح، ساختمان ها، انسان ها، گیاهان یا حیوانات به ذرات رادیواکتیو آلوده شوند. زمانى که ماده رادیواکتیو به شکل گرد یا مایع در تماس با پوست، مو یا لباس قرار گیرد آلودگى از نوع خارجى است. در آلودگى داخلى، ماده رادیواکتیو از طریق تنفس، خوردن یا آشامیدن، زخم باز یا با جذب پوستى وارد بدن مى شود. برخى از این مواد در بدن باقى مانده و در اندام هاى مختلف رسوب مى کنند در حالى که انواع دیگر از طریق عرق، ادرار یا مدفوع دفع مى شوند. بشر در چند دهه اخیر با به خدمت گرفتن انرژى هسته اى براى مقاصد نظامى یا صلح آمیز، با حوادث متعددى روبه رو شده که عاملشان خطاى انسانى یا نقص فنى دستگاه ها و تجهیزات بوده که در بعضى موارد با عوارض شدید و جبران ناپذیرى نظیر آسیب یا مرگ انسان ها همراه بوده اند، ولى در بسیارى موارد با وجود نشت تصادفى مواد و بروز آلودگى، تاثیرات آنى چندانى به دنبال نداشته اند. در برخى موارد، نظیر برخورد زیردریایى هاى اتمى با هم و یا سقوط هواپیما هاى بمب افکن حامل سلاح هسته اى، آلودگى ایجاد نشده و تنها، خطر رادیواکتیویته و احتمال وقوع حوادث ناخواسته باعث نگرانى جهانیان شده است. با توجه به پنهانکارى احتمالى دولت ها یا صنایع، به سختى مى توان وسعت سوانح مزبور را تعیین کرد، یا حتى برخى مواقع، اصلاً متوجه شد که چنین وقایعى روى داده است. تاکنون هیچ موردى از انفجار تصادفى سلاح هاى هسته اى روى نداده است. اولین سانحه هسته اى ثبت شده به انفجار محفظه هگزافلوراید اورانیوم در آزمایشگاه ملى اوک ریج آمریکا (دوم سپتامبر ۱۹۴۴) برمى گردد که با مرگ دو نفر و جراحت سه نفر دیگر همراه بود. نخستین فاجعه خطرناک هسته اى در ۱۲ دسامبر ۱۹۵۲ در رآکتور NRX مرکز چاک ریور (Chalk River) کانادا روى داد. در اثر فروگدازش هسته این رآکتور، هزاران کورى (واحد اندازه گیرى رادیواکتیویته) از محصولات رادیواکتیو وارد اتمسفر شد و ۳۸۰۰ متر مکعب آب آلوده به کانال هاى کم عمقى که از رودخانه اتاوا چندان دور نبودند، وارد شد.بدترین حادثه در تاریخ انرژى هسته اى، در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ در مرکز هسته اى چرنوبیل در نزدیکى کى یف اوکراین روى داد. فروگدازش هسته اى در یکى از رآکتور هاى این مرکز موجب بروز آتش سوزى و انفجارهاى پى درپى شد که مرگ ۳۱ نفر از ساکنان محل همراه را در پى داشت. ابرى از مواد رادیواکتیو قسمت بزرگى از اروپا، از غرب شوروى گرفته تا اروپاى شرقى و اسکاندیناوى را پوشاند. حدود ۱۳۵ هزار نفر فوراً مناطق اطراف چرنوبیل و نزدیک به ۸۰۰ هزار نفر نواحى بارش رادیواکتیو در اوکراین، بلاروس و روسیه را ترک کردند. منطقه اى به وسعت ۱۰ هزار کیلومتر مربع براى مدتى نامعلوم از سکنه خالى شد. به سختى مى توان تعداد دقیق تلفات را مشخص کرد. آمار رسمى، میزان تلفات را تا ۳۰۰ هزار نفر اعلام مى کند ولى بسیارى معتقدند که این تعداد قریب ۴۰۰ هزار نفر باشد. کشور هاى روسیه، بلاروس و اوکراین متحمل هزینه هاى سنگینى براى رفع آلودگى ها و مراقبت هاى بهداشتى شده اند. هنوز عوارض طولانى مدت این فاجعه کاملاً روشن نشده است. براى رآکتور هاى ناوبرى، کشتى ها و زیردریایى هاى اتمى نیز حوادث مشابهى روى داده که با آلوده شدن خدمه و محیط و بعضاً تلفات همراه بوده است. در یکى از این حوادث، به دنبال خراب شدن خنک کننده رآکتور و نشت مواد رادیواکتیو در یک زیردریایى شوروى در سال ۱۹۶۰سه نفر از خدمه به جراحت هاى پرتوتابى دچار شدند. در بسیارى موارد نداشتن آگاهى هاى لازم و اهمال کارى هاى فردى موجب بروز حوادث و گاهى فجایعى شده است. به عنوان نمونه، در سال ۱۹۸۳ یک تبعه مکزیک دستگاه رادیوتراپ مستعملى را اوراق کرد، بدون آنکه از خطرهاى آن آگاه باشد. بدین ترتیب، در هنگام انتقال، مقدارى از مواد (کبالت-۶۰) روى کف کامیون و جاده منتهى به محل فروش قطعات اوراقى ریخت. در اوراق فروشى نیز ۶۰ کارگر شاغل و اکثر آهن آلات موجود آلوده شدند. وى کامیون خود را دو ماه در داخل شهر پارک کرد و موجب آلودگى ۲۰۰ نفر دیگر شد. انتقال آهن آلات آلوده به یک کارخانه ذوب آهن، موجب آلوده شدن ۵ هزار تن فولاد تولیدى شد که قرار بود در ساخت تجهیزات آشپزخانه و ساختمان استفاده شوند. مقدارى از این وسایل به آمریکا و کانادا صادر شد. آلودگى مزبور به طور تصادفى و در جریان تحویل تجهیزات ساختمانى به یک مرکز مجهز به سنجش پرتوتابشى در آمریکا کشف شد.البته آزمایش هاى سلاح هاى هسته اى آمریکا و شوروى در جریان جنگ سرد را نیز نباید فراموش کرد که علاوه بر اثرات زیست محیطى نامطلوب، در مواردى، با مسمومیت پرتوتابى و مرگ انسان هایى همراه مى شد که در آن نزدیکى حضور داشتند. (نظیر فاجعه مرگ ماهیگیران ژاپنى به دنبال بارش رادیواکتیو ناشى از انفجار بمب آزمایشى آمریکا در اقیانوس آرام در سال ۱۹۵۴)
تنها مورد به کارگیرى سلاح هاى اتمى در جنگ، بمباران هسته اى شهر هاى هیروشیما و ناکازاکى ژاپن توسط آمریکا در جنگ دوم جهانى (۶ و ۹ آگوست ۱۹۴۵) بود که نتیجه آن تخریب این دو شهر و مرگ ۱۰۰ هزار نفر از ساکنان در هنگام انفجار و بسیارى دیگر بعد از آن بود.

• تاثیرات نامطلوب بر بهداشت و سلامت
ما هر روزه در معرض مقادیر اندکى از تشعشع هاى ناشى از منابع طبیعى (عناصر موجود در خاک یا پرتو هاى خورشیدى) و منابع مصنوعى (دستگاه هاى الکترونیکى مثل مایکروفر و تلویزیون، تجهیزات و روش هاى تشخیصى و درمانى پزشکى مثل دستگاه هاى اشعه ایکس) قرار مى گیریم. دانشمندان تخمین مى زنند که هر یک از شهروندان آمریکایى، سالانه، به طور متوسط، یک سوم «رم» (rem) تشعشع دریافت مى کند. («رم» واحدى براى سنجش میزان تشعشعى است که یک شخص دریافت مى کند.) حدود ۸۰ درصد موارد تماس ناشى از منابع طبیعى و ۲۰ درصد بقیه از منابع غیرطبیعى (عمدتاً پرتو هاى ایکس پزشکى) است.
قرار گرفتن در معرض تشعشع هاى یونیزان ممکن است با آسیب هاى جسمى و ژنتیکى همراه باشد. عوارض پرتوتابى ممکن است تا چندین سال پنهان بماند. این اثرها بسته به میزان پرتو جذب شده (absorbed dose) در بدن (مقدار انرژى اى که عملاً توسط بافت ها جذب مى گردد)، نوع تشعشع، منبع تماس و طول مدت تماس، از اثرهاى خفیفى نظیر قرمزى پوست تا تاثیرات شدیدى مثل سرطان و مرگ تغییر مى کند. تماس با مقادیر بالاى تشعشعات مى تواند سبب مرگ در چند روز یا چند ماه شود. تماس با مقادیر کمتر مى تواند خطر ابتلا به سرطان یا دیگر عوارض طولانى مدت را افزایش دهد. بارش رادیواکتیو ناشى از انفجار سلاح هاى هسته اى یا نشت نیروگاه هاى هسته اى، تشعشع هاى نامحسوس حاصل از ترکیب هاى طبیعى خاک (نظیر خاک هاى حاوى اورانیوم)، قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس، مى تواند موجب «بیمارى پرتوتابى» (radiation sickness) شود.

• بیمارى پرتوتابى
«بیمارى یا مسمومیت پرتوتابى» (Radiation poisoning) که تحت عنوان «سندرم حاد پرتوتابى» (Acute Radiation Syndrome)که به اختصار ARS خوانده مى شود در اثر تماس بیش از اندازه کل بدن یا بخش بزرگى از آن با تشعشعات یونیزان حاصل از منابع پرتوتابى طبیعى یا صنعتى به وجود مى آید. اصطلاح مزبور عموماً به مشکلات حادى اشاره مى کند که به دنبال تماس با میزان بالاى تشعشع در یک دوره زمانى کوتاه بروز مى کنند. بعد از بمباران هیروشیما و ناکازاکى، یک درصد از کسانى که از انفجار اولیه زنده مانده بودند در اثر دریافت تشعشعات بیمار شده و مردند. نگرانى عمده بعد از حادثه چرنوبیل نیز همین موضوع بوده است.
تماس با تشعشعات زمانى به بیمارى پرتوتابى منجر مى شود که:
۱- میزان تشعشع بالا باشد (مقدار تشعشعات در کار هاى پزشکى نظیر عکسبردارى قفسه سینه با اشعه ایکس پایین تر از آن است که موجب ARS شود ولى دوز هاى رادیوتراپى مورد استفاده در درمان سرطان ممکن است آن قدر بالا باشد که موجب این بیمارى شود).
۲-تشعشعات قدرت نفوذ بالایى داشته باشند یعنى بتوانند به اندام هاى داخلى برسند.
۳- کل بدن یا بیشتر آن، تشعشع دریافت کند.
۴- زمان دریافت تشعشعات کوتاه و معمولاً چند دقیقه باشد.
بسیارى از علائم بیمارى نتیجه تاثیر تشعشعات یونیزان در روند تقسیم سلول هایى است که به طور طبیعى تکثیر سریعى دارند (نظیر سلول هاى پوششى لوله گوارش). با افزایش میزان دریافت تشعشع، بیمارى حادتر شده و احتمال مرگ نیز بیشتر مى شود. تماس طولانى مدت با تشعشعات مى تواند موجب بروز سرطان شود. علائم اولیه ARS شامل تهوع، استفراغ و اسهال است که در عرض چند دقیقه تا چند روزپس از تماس ظاهر شده و به مدت چند دقیقه تا چندین روز ادامه مى یابد. پس از آن شخص براى مدت کوتاهى احساس سلامت مى کند ولى دوباره بیمار شده و دچار بى اشتهایى، خستگى، تب، تهوع و استفراغ، اسهال و حتى کما مى شود. ممکن است آسیب پوستى (تورم، سرخى و خارش)، ریزش مو، خونریزى، التهاب دهان و گلو نیز روى دهد. در اثر تخریب مغز استخوان که با عفونت و خونریزى داخلى همراه است احتمال مرگ وجود دارد. روند بهبودى در نجات یافتگان از چند هفته تا دو سال طول مى کشد.

• تاثیرهاى نامطلوب بر حیات گیاهى و جانورى
بارش هاى رادیواکتیو ناشى از انفجارهاى عمدى یا غیرعمدى هسته اى و نشت مواد رادیواکتیو به ویژه زباله هاى هسته اى ذخیره شده یا در حال حمل مى تواند با آلوده ساختن خاک، هوا، آب و منابع غذایى که حیات جانداران به آنها وابسته است، اثرهاى زیست محیطى فاجعه بارى بر جاى بگذارند. بشر تنها موجودى نیست که تحت تاثیر تابش هاى رادیواکتیو قرار مى گیرد. حشرات، ماهیان، دوزیستان و خزندگان، پرندگان، پستانداران و کلاً تمام جانوران اهلى و وحشى مى توانند آلوده شوند. به خصوص جانوران وحشى، بى خبر از محدودیت هاى اعمال شده در مناطق آلوده، هر کجا که دلشان بخواهد مى روند و لذا در معرض آلودگى قرار مى گیرند. به عنوان مثال چند سالى است شکارچیانى که جواز شکار گوزن را در محدوده حفاظت شده مجاور تاسیسات Y-12شهر اوک ریج (Oak Ridge) آمریکا (شهرى که در سال ۱۹۴۲ به عنوان یک مرکز تحقیقاتى در زمینه فناورى مواد مورد نیاز براى ساخت اولین بمب اتمى بنا شد) مى گیرند، مجبورند گوزن هاى شکار شده را براى انجام آزمایش ها به مرکزى در آنجا ببرند. بررسى ها مرتباً از وجود لاشه هاى آلوده اى خبر مى دهد که بایستى ضبط شوند. صد ها غاز در این محدوده و در آبگیر هاى بزرگ آن که عمدتاً آلوده اند لانه سازى و تغذیه مى کنند. بسیارى از گونه هاى مهاجر نیز درهنگام عبور، این آبگیر ها را براى استراحت برمى گزینند. با توجه به بالا بودن خطرآلودگى در این پرندگان، آنها را مرتباً از نظر جذب رادیواکتیویته آزمایش مى کنند. حتى آلودگى قورباغه هاى منطقه نیز گزارش شده است.
مواد رادیواکتیو بر حیوانات نیز عوارض جسمى و ژنتیکى برجاى مى گذارند. مقادیر بالاى تشعشع موجب اسهال شدید و نکروز پوستى وسیع و مقادیر متوسط آن سبب بى اشتهایى، رخوت، استفراغ، اسهال، سپتى سمى و پان سیتوپنى (کمبود تمام عناصر سلولى خون) مى شود. در این موارد مرگ بسیار شایع است. تماس مزمن در برخى موارد سبب آب مروارید، نواقص مادرزادى، جهش هاى ژنى غیرطبیعى و انواع تومور هاى سرطانى مى شود. گیاهان نیز ممکن است دچار آلودگى رادیواکتیو شوند. مثلاً در سال ۱۹۹۰ معلوم شد که علف هاى محدوده Y-12 آلوده هستند. در بررسى سال ۱۹۸۸ تعدادى درخت اقاقیاى آلوده شناسایى شد که ظاهراً به دلیل نشت مخازن ذخیره سازى زیرزمینى و جذب مواد رادیواکتیو از طریق ریشه آلوده شده بودند. امکان بروز جهش ژنى در گیاهان مناطق آلوده وجود دارد. چنانچه پس از حادثه چرنوبیل گزارش هایى مبنى بر مشاهده جهش هاى غیرطبیعى در برخى از گیاهان و پیدایش انواع عجیب و غریب منتشر گردید.حیوانات و گیاهان در مقایسه با انسان، از نظر مقاومت رادیولوژیک تنوع زیادى دارند، لذا اثرهاى نامطلوب آلودگى رادیواکتیو بر فلور و فون مناطق آلوده متغیر است. به سختى مى توان عوارض زیست محیطى طولانى مدت را پیش بینى کرد. مثلاً هنوز کاملاً مشخص نیست آلودگى حاصل از بارش رادیواکتیو در حادثه چرنوبیل چه اثراتى بر فون و فلور مناطق مربوطه خواهد گذاشت.

منبع: / سایت / باشگاه اندیشه
نویسنده : اروین یعقوبیان