روزنامه شرق، دوشنبه ۱۵ دی ۱۳۸۲ - ۱۲ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۵ ژانویه ۲۰۰۴

روبرت صافاریان: در نخستین روزهای دی ماه چشم انداز سینمایی ای در سینما فلسطین تهران برگزار شد که نظر چندانی به خود جلب نکرد، با استقبال اندکی از سوی سینمادوستان روبه رو شد و انعکاس مطبوعاتی محدودی داشت. عنوان این برنامه «چشم انداز سینمای مستند فلسطین و لبنان» بود. در میان فیلم های به نمایش درآمده در این جشنواره مستندهای مطرحی وجود داشت و از سوی دیگر تماشای فیلم هایی که تقریباً همه در جنگ و آوارگی و بحران ساخته شده بودند، می توانست شرایط مناسبی باشد برای بحث در زمینه مسائل فیلمسازی در این گونه شرایط. دلیل این عدم استقبال چه بود؟ شاید اطلاع رسانی ناکافی در این میان نقشی داشت. از سوی دیگر طبیعی بود که کیفیت هنری فیلم ها نمی توانست در سطح آثار کلاسیک سینمای مستندی باشد که در برنامه چشم انداز سینمای مستند فرانسه در خردادماه امسال به نمایش درآمدند و بنابراین با انگیزه صرفاً هنری و سینمایی کشش برنامه کمتر بود. فراوانی تعداد جشنواره ها هم شاید در این امر بی تأثیر نبود (وقتی تعداد جشنواره ها زیاد باشد طبیعی است که انتخاب می کنی و همه را نمی روی). امّا به گمان من دلیل اصلی چیز خیلی مهم تری بود؛ اینکه وقتی موضوعی به تبلیغات رسمی حکومت بدل می شود، جذابیت خود را از دست می دهد و نه تنها جذابیت خود را از دست می دهد، بلکه دل آزار و زننده می شود. این اتفاقی است که برای مسئله فلسطین در کشور ما رخ داده است. فلسطین که زمانی بخشی از آرمان انقلابیون از هر رنگی بود، اکنون نزد بسیاری از روشنفکران و دانشجویان (که بخش اعظم تماشاگران بالقوه این گونه برنامه ها را تشکیل می دهند) از فرط تکرار و به سبب بهره برداری سیاسی و نگاه  یک جانبه، به موضوعی بیات و فاقد هرگونه طراوت و سرزندگی بدل شده است. اما حقیقت این است که فلسطین هنوز هم به لحاظ پیچیدگی مسئله و به سبب فاجعه انسانی که در آنجا در حال وقوع است، موضوع بسیار جذابی برای فیلمسازی است و این اندازه بی اعتنایی به آن از ضعفی بنیادی در جامعه روشنفکری ما حکایت می کند که برخوردهایش به شدت عکس العملی است و احساسات و نگرش های خود را به موضوعات بر اساس واکنش منفی به مواضع حکومتی شکل می دهد، نه بررسی مستقل موضوع.

باری، «چشم انداز سینمای مستند فلسطین و لبنان» برگزار شد و اکنون می ماند اشار ه هایی کوتاه به برخی از جنبه های این رویداد.میهمانان خارجی جشنواره هریک به سببی آدم های جالبی بودند. محمد هاشم بنیانگذار و مدیر «جشنواره بین المللی سینمای مستند بیروت» بود. او پنج سال است این جشنواره را که «داکودِیز» (Docudays روزهای مستند) نام دارد برگزار می کند. هر سال تعدادی از فیلم های مستند ایرانی نیز در این جشنواره به نمایش درمی آیند. در آخرین دوره جشنواره فیلم های شبکه عنکبوت ساخته مازیار بهاری و کشتی نوح ساخته سودابه باباگپ در بخش مسابقه و فیلم های کامران شیردل در بخش مرور بر آثار به نمایش گذاشته شدند. محمد هاشم خود مستندساز هم هست و گمان می کند که آینده سینما به سینمای مستند تعلق دارد. از سخنان او درمی یابیم که تولید فیلم مستند در لبنان در قالب شرکت های کوچک و مستقل انجام می گیرد، شرکت هایی که بعد از تولید فیلم می کوشند آن را در بازار بین المللی و به شبکه های تلویزیونی بفروشند. محمد هاشم پیش تر هم به ایران آمده است و می گوید مقدار زیادی فیلم از ایران گرفته اما هنوز طرحی برای تدوین آنها در قالب یک فیلم مستند ندارد.

کاتیا جارجورا زن لبنانی مسیحی جوانی است که فیلمی درباره جنوب لبنان ساخته است به نام محصور بین دو جبهه. او که در کودکی به کانادا مهاجرت کرده و بزرگ شده آنجاست، روزنامه نگاری و علوم سیاسی خوانده است. جارجورا در بیست وپنج سالگی به لبنان می آید و راست به جنوب این کشور می رود که فیلمی درباره مقاومت حزب الله در برابر اسرائیل بسازد. یک سال و نیم در جنوب لبنان زندگی می کند. در این مدت طرح فیلم او عوض می شود. او پس از آشنایی با اعضای ارتش جنوب لبنان که با اسرائیل همکاری می کنند، تصمیم می گیرد دیدگاه های آنها را هم در فیلم بگنجاند و در واقع جنوب لبنان را به عنوان منطقه ای که بین دو جبهه گرفتار شده است، ترسیم می کند. جارجورا معتقد است تحقیق در سینمای مستند اهمیت درجه یک دارد. و منظور از تحقیق، تحقیق آکادمیک روی کاغذ نیست، بلکه شناخت موضوع و موقعیت از راه زندگی در میان مردمی است که قرار است فیلم زندگی آنها را به تصویر بکشد. خانم جارجورا اکنون در عراق در پی تهیه مقدمات فیلمی است که می خواهد درباره شیعیان این کشور بسازد.

هشام قائد، دیگر مهمان برنامه، از برگزارکنندگان جشنواره بین المللی فیلم های کودکان الجناء است. در این جشنواره فیلم هایی به نمایش درمی آیند که کودکان ساخته اند. الجناء در واقع نام سازمان غیردولتی گسترده تری است که یکی از فعالیت های آن برگزاری این جشنواره است. هشام قائد با شور فراوان درباره کار با کودکان صحبت می کند. او معتقد است که هدف این برنامه ها رشد فرهنگی عمومی شرکت کنندگان است و روند همکاری و کار بیش از محصول نهایی که فیلم ها باشند اهمیت دارند. او برنامه مشابهی را هم در هندوستان اجرا کرده و خیلی علاقه مند بود بداند آیا در ایران فعالیتی در حوزه فیلمسازی کودکان می شود. به او گفتم تا آنجا که می دانم در حال حاضر در این زمینه فعالیتی انجام نمی شود و انگار تازه متوجه شدم از این نظر چه خلاء بزرگی در سینمای ما وجود دارد.

یکی از فیلم هایی که در این چشم انداز دیدم جنین، ساخته محمد بکری بود. بخش اعظم این فیلم از مصاحبه هایی با اهالی اردوگاه آوارگان جنین تشکیل شده بود که چند روز بعد از حمله ارتش اسرائیل به این اردوگاه در آوریل ۲۰۰۱ رویدادهای این حمله ویرانگر را شرح می دهند. آیا آنچه شاهدان رویداد تعریف می کنند واقعیت دارد؟ بعید نیست آنها آگاهانه یا ناخودآگاه خلاف واقع سخن بگویند. یا به جای تجربه منحصربه فرد و یکه خود از آن رویداد، صرفاً گفتمان های رسمی و غالب را تکرار کنند که چیز بدیعی در خود نداشته باشد. در واقع پرسش این است که چگونه می توان رویدادهای فاجعه آمیز را به نحو مؤثری به تصویر کشید؟ شنیدن مصاحبه های ده ها نفر که همه از وحشیگری های دشمن سخن می گویند، روش چندان موفقی برای ترسیم ابعاد فاجعه به نظر نمی رسد. گاهی برخی آدم ها و موقعیت های خاص آنها خیلی کاراتر هستند. مثلاً در فیلم محصور بین دو جبهه مردی هست که در زندان خیام به دست اسرائیلی ها و ارتش جنوب لبنان زندانی بوده است. حالا که اسرائیل منطقه را تخلیه کرده و زندان خالی است، او که مدام احساس بیقراری می کند، تنها با رفتن به زندان و قدم زدن در سلول ها و راهروهای خالی آن آرام می شود. چنین موردی، به خاطر یکه بودن خود، جذابیت خیلی بیشتری دارد تا مصاحبه های مکرر از آدم هایی دارای دیدگاه واحد که گوش تماشاگر از آنها پر است. به تصویر کشیدن فاجعه در یک فیلم مستند به نحو مؤثر فوت و فن و مسائل خاص خود را دارد. این چشم انداز می توانست فرصت مناسبی باشد برای طرح این گونه مسائل؛ اگر مستندسازان ایرانی عنایت بیشتری به این برنامه می کردند و اگر برگزارکنندگان جشنواره به صورت هدف مندتری برای این گونه جلسات برنامه می چیدند.