روزنامه شرق، دوشنبه ۱۵ دی ۱۳۸۲ - ۱۲ ذیقعده ۱۴۲۴ - ۵ ژانویه ۲۰۰۴

لاله قفقازی: اساساً علم مهندسی ژنتیک مواد غذایی تغییر و تبدیلات عمدی بر روی ژنوم گیاهان یا جانوران را در بر می گیرد. اکثر غذاهایی که امروزه مصرف می شوند یا به طور کامل تغییر یافته اند که اصطلاحاًGM (محصولات دستکاری شده) خوانده می شوند ویا شامل اجزای مشتق شده از تکنولوژی اصلاح ژنتیک هستند. امروزه میلیاردها دلار از صادرات مواد خوراکی در آمریکا را فروش غلات و بذرهای اصلاح شده ژنتیکی تشکیل می دهند و در واقع بیشترین حامیان این تکنولوژی، صنایع خصوصی، محققین، برخی مشتریان ، کشاورزان آمریکایی و آژانس های کنترل هستند . طرفداران این تکنولوژی به طور خلاصه منافع زیر را برای آن برمی شمرند:

۱- بهبود و طولانی نمودن زمان نگهداری میوه و سبزیجات

۲- بهبود کیفیت مواد مغذی غذا و فواید سلامتی آنها

۳- افزایش میزان پروتئین و کربوهیدرات های مواد غذایی

۴- اصلاح کیفیت چربی

۵- بهبود وضعیت کیفی و کمی گوشت، شیر و احشام

۶- استفاده از احشام تغییر یافته ژنتیکی جهت رشد اندام ها برای پیوند زدن به بدن انسان

۷- افزایش میزان تولید غلات و محصولات کشاورزی

۸- افزایش آستانه تحمل محصولات کشاورزی نسبت به تغییرات آب و هوا، بیماری ها و آفات

۹- استفاده از گیاهان GM به عنوان کارخانه بیولوژیکی تولید مواد خام برای مصارف صنعتی و…

۱۰- کاربرد ارگانیسم های تغییر یافته در تولید دارو، بازیافت و یا حذف مواد زائد سمی و صنایع

اما علی رغم منافع بالقوه موجود در مهندسی ژنتیک مواد غذایی، این تکنولوژی کماکان بحث برانگیز است. منتقدین تکنولوژی دست ورزی ژنتیکی را مشتریان خرید این محصولات، تشکل های بهداشتی، وارد کنندگان غلات از کشورهای اتحادیه اروپا، کشاورزان و تولیدکنندگان مواد آلی، طرفداران محیط زیست، دانشمندان، گروه های حامی مسائل اخلاقی مذهبی، برخی سیاستمداران و طرفداران حمایت از تولیدات داخلی، تشکیل می دهند. برخی از مسائل نگران کننده که توسط مخالفین تکنولوژی دست ورزی ژنتیکی مطرح می گردد؛ شامل تغییر کیفیت خوراکی مواد غذایی، سمیت پنهانی این مواد، حساسیت و سرطان زایی ناشی از مصرف غذاها، آلودگی محیط زیست، انتقال غیر تعمدی ژن به گیاهان وحشی، احتمال ایجاد ویروس ها و سموم  جدید، دسترسی محدود به بذر به دلیل انحصاری کردن گیاهان خوراکی تغییر یافته، تهدید تنوع ژنتیکی محصولات، نگرانی های مذهبی، فرهنگی و اخلاقی و سایر عوامل ناشناخته است.

- خطرات بالقوه غذاهایی که به طریق ژنتیکی تغییر یافته اند:

از آنجائیکه تکنیک های انتقال ژن همانند سایر تلاش های بشری خالی از اشتباه و خطا نیست؛ منتقدین مهندسی ژنتیک مواد غذایی، همواره در خصوص گسترش استفاده از مواد غذایی تغییر ژنتیک یافته دارای نگرانی هایی هستند. مطابق نظریه محققین، گاهی اوقات مواد جدید ژنتیکی به طور موفقیت آمیز به سلول های هدف منتقل نمی شوند و یا ممکن است به نقطه اشتباهی بر روی زنجیرهDNA ارگانیسم هدف انتقال یابند و یا احتمال دارد ژن جدید سهواً و به طور غیر عمدی ژن نزدیک خود را که به طور طبیعی غیر فعال است، فعال نماید و یا آنکه عملکرد ژن متفاوتی را تغییر دهد و نهایتاً جهش های غیر قابل انتظاری بروز نماید که نهایتاً منجر به ایجاد گیاهان سمی، نابارور و یا نامناسب می شود.

تغییر کیفیت مواد مغذی

منتقدین احتمال می دهند ژن های خارجی میزان مواد مغذی غذاها را به طور غیر قابل پیش بینی کاهش یا افزایش دهند.

در واقع تغییراتی که از طریق بیوتکنولوژی بر روی غذا و رژیم غذایی روی می دهد از توانایی دانشمندان در پیش بینی اهمیت این تغییرات روی کودکان و سلامت آنها یک گام دورتر است. ازاین رو منتقدین توصیه می کنند که در استفاده از غذاهای تغییر ژنتیک یافته در رژیم غذایی کودکان، باید احتیاط نمود.

مقاومت نسبت به آنتی بیوتیک

در مهندسی ژنتیک، غالباً از ژن های مارکر مقاوم به آنتی بیوتیک در ارگانیسم هدف استفاده می شود. این نگرانی وجود دارد که وارد کردن تعمدی ژن های مقاوم به آنتی بیوتیک به حجم گسترده ای از غلات مصرفی، اثرات غیر قابل پیش بینی بر روی محیط زیست خصوصاً انسان ها و حیوانات مصرف کننده این غلات داشته باشد. بر طبق گزارش انجمن پزشکی انگلستان، ژن های مارکر مقاوم آنتی بیوتیک که به غلات معینی وارد می شوند، می توانند به شکل میکروب های بیماری زا در دستگاه گوارش انسان ها یا حیوانات مصرف کننده غذاهای تغییر ژنتیکی یافته درآیند. این مسئله به نوبه خود سبب افزایش جمعیت میکروب های مقاوم به آنتی بیوتیک گردیده و تهدیدی برای سلامت بشر خواهد بود.

سمیت بالقوه

دست ورزی ژنتیکی به طور ناخواسته سموم طبیعی گیاهان را از طریق فعال کردن ژن دارای ظرفیت ترشح و خارج کردن مواد سمی از گیاه، افزایش می دهد. ژن های اغلب سموم طبیعی همانند بازدارنده های پروتئاز در بقولات، سیانوژن ها در کاساوا و باقلای سبز، گویتروژن ها در گونه های کونولا ، ممکن است فعال شده و سبب افزایش این سموم گردد که برای مصرف کنندگان این محصولات خطرناک است . طرفداران حقوق مشتریان خصوصاً در کشورهای اروپایی براین باورند که تحقیقات کافی بر روی محصولات تغییر ژنتیک یافته صورت نگرفته پس نمی توان ضرر یا منفعت این محصولات را در صورت مصرف به طور دقیق مشخص کرد.

نگرانی ها در قبال سلامت غذاهای تغییر یافته، بحث احساس برانگیز زیادی را در میان عموم مردم برانگیخته که منجر به تحریم هایی نیز شده است.

حساسیت زایی بالقوه غذاهای GM

تغییر ژنتیکی گیاهان خوراکی می تواند خصوصیات حساسیت زایی منبع دهنده را به گیاه یا جانور گیرنده انتقال دهد. به علاوه در اکثر غذاهای فوق میکروارگانیسم ها عامل دهنده هستند که پتانسیل حساسیت زایی آنها ناشناخته است و یا مورد آزمایش قرار نگرفته است. به همان صورت ژن های حاصل از منابع غیر خوراکی و ترکیبات جدید ژنی نیز واکنش های حساسیت زایی را در افراد مختلف بر می انگیزند و تشدید می کنند. غذاهای تغییر یافته ژنتیکی حاوی آلرژی های شناخته شده ای همانند بادام زمینی، گندم، تخم مرغ، شیر، آجیل های درختی، حبوبات و پروتئین غذاهای دریایی ( ماهی، خرچنگ، حلزون صدفدار)هستند که واکنش های حساسیت زایی را در مشتریان مستعد افزایش می دهند.

بنابراین آژانس های بین المللی تصمیم گیرنده، گزارش حضور پروتئین های حساسیت زا را در غذاهای تغییر ژنتیک یافته توسط شرکت های بیوتکنولوژی، اجباری کنند . البته با این وجود نیز نگرانی از حضور آلرژن های ناشناخته در میان سیستم وجود دارد.

نگرانی های زیست محیطی

-انتقال غیر عمدی ژن به گیاهان وحشی

متخصصان زیست محیطی نگران این مسئله هستند که محصولات تراریخت (ترانس ژنیک ) وقتی در سطح گسترده کشت شوند، خطراتی را برای محیط زیست ایجاد کنند. محصولات تغییر یافته ژنتیکی مقاوم به علف کش و حشرات می توانند با گونه هایی وحشی به شیوه دگر لقاحی گرده افشانی کنند و به طور ناخواسته بذرهایی با مقاومت زیاد خصوصاً در مزارع کوچک احاطه شده با گیاهان وحشی، ایجاد نمایند. اگر چه اثبات این انتقال ناخواسته ژنی مشکل است اما در نظر گرفتن پیامدهای آن با اهمیت است در واقع علف های هرز مقاوم که بدین شکل ایجاد می شوند، می توانند به صورت گیاهان مهاجم در جهت کاهش تولید محصولات عمل نموده و اکوسیستم های طبیعی را تخریب نمایند. از طرف دیگر برای محصولات ترانس ژنیک که به گیاهان هرز تبدیل شده اند، مسلماً برنامه های پر هزینه و خطرناک زیست محیطی کنترل شیمیایی مورد نیاز است.

- احتمال ایجاد ویروس ها و توکسین های جدید

گیاهانی که از طریق مهندسی ژنتیک اجزای ویروس ها را جهت افزایش مقاومت دریافت می کنند، سبب ایجاد ویروس های جدید در محیط زیست می شوند، از سوی دیگر گیاهانی که به منظور تولید مواد سمی همانند داروها و آفت کش ها، مهندسی ژنتیک می شوند، خطراتی را برای سایر ارگانیسم های غیر هدف در محیط می توانند ایجاد  کنند.

- دسترسی و استفاده محدود از بذرهایی که از طریق دستکاری ژنتیکی تهیه می شوند

بر طبق نظر منتقدان ، تکنولوژی ژن پایان دهنده یا « terminator gene» انحصاری و غیر قابل رقابت است. روش «ژن پایانی» بذرهای استریلی را ایجاد می کند که وقتی کاشته می شوند فقط همان سال محصول می دهند و در سال های بعد هرگز جوانه نمی زنند. این مسئله هر ساله کشاورزان را به خرید بذر از شرکت های چندملیتی وادار می کند. به  طوری که کشاورزان در عوض بذر افشانی بذرهای حاصل از برداشت سال های قبل به این شرکت ها وابسته می شوند که خود تهدیدی برای کشاورزی به شیوه سنتی خواهد بود..

تهدید تنوع ژنتیکی محصولات

مخالفین اصلاح ژنتیکی مواد غذایی از این مسئله واهمه دارند که تجارتی کردن محصولات ترانس ژنیک تهدید جدیدی برای تنوع ژنتیکی محصولات به حساب می آید. در واقع تغییرات ژنتیکی، تنوع بیولوژیکی منابع تامین غذای جهان را از طریق استفاده از تکنولوژی « ژن پایانی» کاهش می دهد. همانطور که اشاره شد این روش بذرهای استریل ایجاد می کند که تولید بذر را خصوصاً در کشورهای در حال توسعه تحت کنترل خود در می آورد.

نگرانی های مذهبی، اخلاقی و فرهنگی

برخی مردم به دلایل شخصی ، اخلاقی، فرهنگی و به علت عدم حق انتخاب مشتریان، عدم توانایی در تشخیص غذاهای تغییر یافته ژنتیکی، مخالف مصرف غذاهای مذکور هستند. برای مثال، گیاهخواران نیز مخالف مصرف سبزیجات و میوه های حاوی ژن های حیوانی هستند.

- نگرانی از فقدان برچسب گذاری غذاهای تغییر یافته ژنتیکی

منتقدین زیادی نگران عدم برچسب گذاری اینگونه مواد غذایی هستند. آنها اصرار دارند که برچسب گذاری می تواند در کاهش پیامدهای ناخواسته مصرف غذاهای GM کمک نماید.

در واقع خلاصه اطلاعات از نظر سلامت و ارزش غذایی این مواد به همراه ارائه اطلاعات به متخصصین امر باید از طرف تولیدکنندگان این محصولات در اختیار دست اندرکاران و مشتریان قرار گیرد.

غالب پرورش دهندگان گیاه محصولاتشان را از نظر سلامت و کیفیت به شیوه آنالیزهای مرسوم فیزیکی و شیمیایی تست می کنند و عملکرد آنها توسط سازمان های مربوط مورد تأیید قرار می گیرد. ولی آزمایشات بیشتری برای تعیین تاریخ استفاده، ترکیبات و خصوصیات مواد غذایی مورد نیاز است.

سازمان های بین المللی معتقدند که برچسب گذاری برای هر دو قشر خریدار و تولیدکننده به دلایل زیر مفید است:

اولاً به مشتریان حق انتخاب می دهد وآنها را قادر می سازد تا به  طور اختصاصی غذاهای دست ورزی ژنتیکی را گزینش کنند (به  طور مثال آن دسته موادی که تقویت کننده سلامتی هستند) در عین حال سایرین را از خرید غذاهای ویژه به دلایل اخلاقی، فرهنگی یا مذهبی باز می دارد.

ثانیاً برچسب گذاری تولیدکنندگان را قادر خواهد ساخت تا درجه کیفیت محصولات خود را تأکید کنند برای مثال از نظر کیفیت، مزه، مقاومت به حشرات، زمان نگهداری طولانی تر و...

( نکات فوق از نظر فروش محصول به مشتریان بسیار دارای اهمیت است)

-نگرانی گروه های طرفدار حقوق حیوانات و کشاورزان طرفدار محصولات آلی

گروه های حامی حیوانات از مخالفین سرسخت مهندسی ژنتیک و هر گونه تحقیقات بر روی حیوانات هستند. غذاهای آلی ( Organic Foods) عموماً از نظر مشتریان غذاهایی هستند که به طور طبیعی و بدون استفاده از مواد شیمیایی سمی، داروها،  آفت کش ها، کودهای سنتتیک، هورمون ها، محصولات GM، لجن فاضلاب، پرتوها و… تولید می شوند. در این خصوص این واهمه وجود دارد که محصولاتی آلی از طریق دورگ گیری گیاهان مقاوم به علف کش با خویشاوندان وحشی آنها، یا از طریق دورگ گیری با محصولات GM در مزارع آلوده شوند که نتیجه آن ایجاد بذرهای مهاجم مقاوم به آفت کش های طبیعی است که به  طور معمول توسط کشاورزان آلی مصرف می شوند.

ترس از عوامل ناشناخته

علم مهندسی ژنتیک نسبتاً علم جوانی است و کمتر از ۵۰ سال قدمت دارد و هیچکس به درستی اثرات تغییرات ژنتیکی در آینده را نمی داند . ترس از عوامل ناشناخته تولیدکنندگان غذای کودک را به خودداری از کاربرد محصولات تغییر یافته ژنتیک در غذای کودکان وادار کرده است. به دلایل مشابه کارخانه های چیپس تورتیلا ( نان ذرت مکزیک) در خصوص کاربرد ذرت تغییر یافته ژنتیکی در محصولاتشان مردد هستند. برای اکثر واردکنندگان حبوبات و گندم اروپایی خصوصاً تجار سویا و ذرت، خرید گندم های آمریکایی فاقد برچسب، تحریم شده است. در واقع کشورهای اروپایی تا زمانی که سیستم کنترل واحد برای محصولات GM نداشته باشند، به آن به دیده خطر نگاه می کنند.بنابراین از آنجایی که خطرات بالقوه و منافع این تکنولوژی جدید برای بشر و محیط زیست حائز اهمیت است، باید روش های کاهش خطرات بالقوه و افزایش منافع آنها ، ارزیابی شوند. علاوه بر آن آژانس های کنترل و صنایع درگیر تجارت غذاهای تغییر ژنتیک یافته باید جهت پذیرش گسترده و جهانی این نوع مواد غذایی، دانش و آگاهی عمومی را افزیش دهند.

پی نوشت :

Uzogara , G.S, the impact of genetic modificdtion of human foods in the 21st century : A Review Biotechnology Advances vil 18(2000)page:179-206