1 - اگرچه اسلام در محیط جوامع سریانی زبان در حوزه بطریق نشین(2) مسیحیان شرقی ظهور کرد مع ذلک درباره اهمیت فرهنگ سریانی در سالهای نخستین شکل‌گیری دین اسلام و یا درباره نفوذ موثر نهادهای آموزشی و ادبی کلیساهای سریانی زبان بر شکوفایی فرهنگ اسلامی در اوایل ظهور اسلام خصوصاً در عراق و شام مطالعات اندکی صورت گرفته است. به نظر می‌رسد جهان علم و تحقیق نظرات نویسندگان مسلمان قرون 8 و 9 میلادی را که در دفاع از خود بیان می‌کردند پذیرفته است. یعنی این نظر که تا آن لحظه سرنوشت‌ساز که جبرئیل نخستین سطور قرآن را از آسمان بر محمد {ص} مجذوب درگاه الهی نازل کند در آن روزگار تنها جاهلیت و بت‌پرستی در مناطق دوردست حجاز وجود داشت. (3) البته هم قرآن و هم اسلام شناسان معاصر حضور یهودیان و مسیحیان را در موطن اسلام می‌پذیرند. برخی تحقیقات ماجراجویانه نیز در زمینه «واژگان دخیل در قرآن» (به اصطلاح یکی از نویسندگان)(4) و همچنین نظرات خیالپرورانه‌ای درباره ریشه‌های یهودی یا سامری(5) و یا حتی مانوی در اسلام دوره‌های نخستین وجود داشته است.(6) اما در دوران معاصر تا حد زیادی درباره محیط گسترده‌تر فرهنگی - مذهبی که محمد {ص} از آن ظهور کرده خصوصاً آن بخشی که حاوی میراث آرامی مردم سریانی زبان می‌باشد سکوت عالمانه‌ای وجود داشته است.(7) مسئولیت این امر را می‌توان تا حد زیادی بر عهده محدودیت‌هایی دانست که عالمان معاصر با آن مواجهند و نه بی‌میلی به مطالعه اسلام از نقطه نظر روشهای «تاریخ دین».(8) تنها تعداد اندکی از اسلام شناسان هستند که به زبان سریانی آشنایی دارند چه رسد به اینکه بخواهند فهم مسلمی از تاریخ و فرهنگ دینی کل آرامی زبانان هم داشته باشند. تعداد معدودی محققان سریانی نیز هستند که تسلط آنها به زبان عربی و آگاهی آنها به اسلام دوره‌های نخستین برای یک مطالعه تطبیقی در این زمینه کافی باشد. اما این قضیه در مورد نویسندگان سریانی زبان کلیساهای شرقی که از قرن هشتم تا سیزدهم در جهان اسلام زندگی می‌کردند صادق نیست. این افراد نه تنها گزارشهایی را درباره ریشه و منشأ اسلام بلکه آثار متعدد و جذابی از خود بجای گذاشتند که به منظور دفاع از عقاید مسیحی در برابر چالشهای دینی مسلمانان و قطع جریان گرویدن افراد به دین اسلام فراهم شده بود. هدف از نوشتار حاضر این است که با مروری سریع خلاصه‌ای از این آثار ارائه دهد سپس بر یکی از آثار جذابی که هنوز منتشر نشده است متمرکز گردد. این اثر، خواننده معاصر را قادر می‌سازد تا نظری اجمالی و غیرمعمول به چگونگی برخورد مسیحیان سریانی زبان با چالشهای اسلام در اوایل قرن هشتم میلادی، داشته باشد.

2 - گذشته از اشارات مختصر و جسته و گریخته(9)، توجه به ظهور اسلام و چالشهای دینی آن تا مدتهای مدیدی قبل از سالهای اولیه قرن هشتم میلادی در متون مسیحی یونانی، سریانی یا عربی پدیدار نگشت. البته در این زمان مدتها بود که فتوحات اعراب خاتمه یافته بود و موج خروشان خلاقیتهای توانمند در راه بود. حکمروایی خلیفه عبدالملک (685 - 705م.) نشانه آغاز نظم نوینی بود. یکی از وقایع‌نگاران متأخر زمان حکمروایی خلیفه مزبور را آغاز دورانی برای مردم خود به نام «بردگی مصر» می‌داند و می‌گوید: «وی فرمان سختگیرانه‌ای را منتشر ساخت که در آن دستور داده بود هر فردی باید به کشور و روستایی مسقط الرأس خود باز گردد و نام خود، پدر و فرزندانش، تاکستان و درختان زیتون و اموال و کل داراییهایش را در آنجا ثبت نماید. منشأ اخذ خراج و مالیات سرانه وتمام بدبختیهایی که به سر مسیحیان آمد از اینجا بود. تا آن موقع پادشاهان از زمین خراج می‌گرفتند نه از افراد. از آن زمان به بعد فرزندان هاجر تحمل بردگی مصری را بر فرزندان آرام(10) شروع کردند.»(11)
با ساخت گنبد صخره، برنامه‌های شگرف ساخت و ساز از این زمان در بیت‌المقدس در دست اقدام قرار می‌گیرد و مسجد اموی در دمشق این نکته را به نحو چشمگیری نشان می‌دهد.(12) این دو اثر تاریخی نه تنها نمادی از تصاحب سرزمینهای فتح شده از سوی اسلام بود بلکه تجسم چالشی دینی با یهودیان و مسیحیان نیز به شمار می‌رفت زیرا این دو بنا دقیقاً بر جای ساختمانهای مذهبی قبلی بنا شده بودند و هر دو آنها علناً گواه و شاهدی بر حضور اسلام در این سرزمینها بودند.(13) هنگامی که قدرت امویان در اواسط قرن هشتم میلادی جای خود را به سلسله جدید و توانمند عباسیان دادند شرایط از قبل برای تحکیم کامل سیاسی و اجتماعی سرزمین جدید مشترک المنافع اسلامی مهیا بود.(14) از این پس برای عناصر مترقی اجتماعی در جوامع مسیحی که در حکم رعیت بودند فشار برای پذیرش اسلام خیلی سخت شد. در قرن نهم سیل پذیرش اسلام در نخستین مرحله از شور و اشتیاق خود قرار داشت.(15) یکی از مورخان سریانی بی‌نام از دیر طور عابدین(16) که روایت خود را حول و حوش سال 775 میلادی به انجام رسانده است مطالب زیر را درباره رفتار برخی مسیحیان معاصرش نقل می‌کند. وی می‌نویسد: «دروازه‌ها برای ورود آنان به دین اسلام باز بود... آنان بدون ضرب و شکنجه با شتابزدگی بسیار به سوی ارتداد لغزیدند، آنها بدون هیچ گونه اجباری گروههای ده، بیست، سی، صد، دویست یا سیصد نفره تشکیل دادند...، و به حران رفتند و در حضور مقامات {حکومتی} مسلمان شدند. خیل عظیمی از مردم نواحی ادسا، حرّان، تلا(17) و رشینه چنین کردند.»(18)
این وضعیت، دفاعیه‌ها و مجادلاتی را از سوی نویسندگان سریانی در دوران نخستین اسلامی می‌طلبید. مورخان، فتوحات و اشغال نظامی اعراب را به رشته تحریر درآوردند و برخی روایتها از مبانی و شعرهای اصلی اسلام به دست دادند. وعاظ و رساله نویسان و شارحان کتاب مقدس تا آنجا که برای موضوعات کارشان لازم به نظر می‌رسید به تعالیم اسلام توجه کردند. برخی نویسندگان رساله‌هایی را متضمن پیشگویی آینده تألیف کردند و در آنجا تلاش نمودند تا از نگاه تفاسیر سنتی مسیحی درباره پیشگوییهای دانیال نبی استیلای اسلام را قابل فهم کنند. اهل جدل هم بعضاً رساله‌هایی جدلی و دفاعیه‌هایی را به زبان سریانی نوشتند و توجه خود را به استدلالهای دینی که بین مسلمانان و مسیحیان تبادل می‌شد معطوف ساختند.

3 - مورخان و وقایع نگاران کسانی که گزارشهای مختصری از ظهور اسلام و گاهی تصویری موجز از محمد {ص} ارائه دادند. اما روایتهای آنان غالباً روی ثبت آن دسته از واقع جاری که بر جوامع مسیحی تأثیر داشت متمرکز بود. در این زمینه آنها به ندرت به ذکر صدمات و مشقتهایی که اربابان مسلمان بر جمع رعایای خود وارد می‌کردند پرداختند و همواره به خصوصیات برجسته حکومت مسلمانان توجه داشتند.(19) بدیهی است که این مورخان بطور کلی ورود حکومت اسلامی را به منزله مجازاتی تلقی می‌کردند که خداوند به دلیل گناهان مردم بر آنان جاری کرده بود. در تواریخ این نویسندگان هیچ مدرکی دال بر وجود نظریه‌ای که گاهی محققان معاصر طرح کرده‌اند نمی‌توان یافت. بر اساس این نظریه مسیحیان سریانی زبان از هجوم اعراب و فتوحات اسلامی برای رهایی از سیاستهای ظالمانه مالی و مذهبی حکومت بیزانس استقبال کردند.
البته این درست است که حکومت بیزانس بخش اعظم مردم را کافران «مونوفیزیت» یا «نسطوری»(20) به حساب می‌آورد. اما در متونی که از خود جوامع مسیحی ارتدکس در شام و کلیسای شرق سرچشمه گرفته است می‌توان دریافت که اصولاً خصومت زیادی نسبت به حکومت بیزانس وجود نداشت تمایلی هم به وحدت عقیده در میان جوامع همزبان و کسانی که در یک حوزه بطریق نشین زندگی می‌کردند نبود. بلکه نگرانی تا حدی که ناشی از الحاد و خلافکاریها در رفتار وعملکرد حکام بیزانس در امر کلیسا یا حوزه مدنی بود نمی‌دانم آیا اصلاً می‌توان این را عملی ضد بیزانسی تلقی کرد.(21) بلکه بر عکس هیچ چیزی را نمی‌توان یافت که لزوماً ضد بیزانسی یا ضد رومی باشد حتی در برخی اظهاراتی که به نفع اعراب است مانند آنچه که به طریق ایشویاهب سوم(22) نسبت داده شده است. وی در سال 650 میلادی در گرماگرم جنجالهای داخلی مسیحیان در آن زمان به طرف خطاب و مکاتبه خود سیمون اهل ریوارداشیر(23) می‌نویسد: «اما در مورد اعراب که خداوند در این زمان سلطه بر جهان را به آنها ارزانی داشته است شما خوب می‌دانید که با ما چگونه رفتار می‌کنند. آنها نه تنها با مسیحیت مخالفت نمی‌کنند بلکه عقیده ما را تحسین می‌کنند، به روحانیون و اولیای مسیح احترام می‌گذارند و به کلیساها و صومعه‌ها کمک می‌نمایند.»(24)

4 - احتمالاً قدیمی‌ترین نویسندگان سریانی که استیلای اسلام را در زمینه زبان دینی مد نظر قرار داده‌اند آنهایی بودند که در پی توجیه فتوحات و اشغالگری اعراب بر حسب پیشگوییهای کتاب دانیال بودند. همانطور که از کسی که کتاب دانیال را راهنمای خود قرار دهد انتظار می‌رود شیوه نگارش آنها هم پیشگویانه بود. مشهورترین آثار از این دست، کتاب متودیوس دروغین(25) بود که زبان سریانی نوشته شده بود ولی بعداً به زبانهای یونانی و لاتین و برخی زبانهای اروپایی دیگر ترجمه شد. طبق گفته گ. ج. ری نینک(26) آخرین مصحح این کتاب، متن آن نخستین بار خلیفه عبدالملک نوشته شد. بنا به نظر ری نینک که مبتنی بر تحلیل دقیق وی از متن می‌باشد این اثر در یک محیط مسیحی ارتدکس سریانی زبان و در مرز میان بیزانس و ایران در اطراف شهر سنجار(27) و احتمالاً در واکنش به برخی تحولات سیاسی و اجتماعی منطقه در آن زمان نوشته شده است. در حال حاضر نویسنده این کتاب کاملاً ناشناخته است اما در طول زمان به شخصی به نام متودیوس پترایی (شهری در لیسیا واقع در آسیای صغیر)(28) که هم اسقف و هم از شهدا بود منسوب گردید. در واقع این نویسنده اهل شام شدیداً روی آثار قدیمی‌تر سریانی مانند «زاغه گنج»، «افسانه اسکندر» و «قصه عاشقانه جولیان» تکیه دارد. به نظر وی خداوند در موقع مناسب پس از رنج و محنت مسایل جهان را در دست خواهد کرد و در آخرالزمان هم امپراتور روم، دین مسیح و نماد آن صلیب را به اورشلیم باز خواهد گرداند و جهان برگشته از مسیحیت را به مسیحی که دوباره ظهور می‌کند تحویل خواهد داد. برای تشریح اینکه چگونه همه این وقایع اتفاق می‌افتد مولف کتاب نمایش از خود می‌سازد که تا اندازه‌ای پیچیده است و ضمن آن نگرش تاریخی پیشگویانه‌ای را که در کتاب دانیال تبلیغ می‌شود بکار می‌گیرد و بدین وسیله سرنوشت چهار سلسله پادشاهی مادها، پارسیان، یونانیان و رومیان را در آن دخیل می‌کند و سپس آن را با حکمفرمایی اعراب وفق می‌دهد.(29)
سایر نویسندگان سریانی نیز برای توجیه حکومت اعراب بر مسیحیان از همین گزینه پیشگویانه استفاده کردند تا ضمن آن نشان دهند که آنچه پیش‌بینی می‌کردند نتیجه همین امر بوده است. در حالی که همه آنها با این امر موافق بودند که ریشه اصلی بدبختیهای آنها فسق و گناهکاری و خصوصاً بی‌ایمانی و کفر جامعه است مع‌‌ذلک همه نویسندگان سریانی مانند متودیوس دروغین به سرانجام کار خوش‌بین نبودند. شاهد مدعای ما کتاب پیشگویانه دیگری از دروه عبدالملک به نام «انجیل دوازده حواری» است. (30) به نظر می‌رسد که نویسنده این اثر خیلی بدبین است و گویا فکر می‌کرده که بلای سلطه اعراب مجازاتی همیشگی است که به علت گناهان مسیحیان بر آنها نازل شده است.(31)
سبک پیشگویانه که در ادبیات سریانی محفوظ مانده است در زمانهای بعد حتی با انواع دیگری از مکتوبات جدلی و دفاعیه‌ها ترکیب شد از قبیل روایت سریانی دیگری متعلق به یک راهب مسیحی از دین برگشته به نام بحیرا یا سرجیس که گفته‌اند معلم(32) محمد{ص} بود.(33) این سبک ریشه در سنتهای اولیا و آراء کلیسا در زمینه تفسیر کتاب مقدس دانیال داشت چنانکه لااقل از زمان یفرایم مقدس در میان سرزمینهای سریانی زبان رایج بود. (34)

5 - اما موضوع فراتر از حوزه تفسیرهای پیشگویانه بود. اسلام نویسندگان مسیحی را نیز وادار کرد تا تفسیر سنتی خود از کتابهای مقدس را به صورتی همگانی‌تر نظام‌مند سازند و به شکل ملخص و قابل استفاده ارائه دهند. یک نمونه جالب از این دست اثر قابل توجه یکی از علمای کلیسای شرق در اواخر قرن هشتم میلادی به نام تئودور بار کونی (حدود 792 میلادی)(35) است. وی تعالیم کلیسای خود را به شکل شرح مفصلی بر عهد قدیم و جدید گزارش نمود و نام آن را «اسکولیون»(36) گذاشت زیرا به صورت «اسکولیا» یا شرحهایی که بر قطعات مشکل کتابهای مقدس نوشته می‌شد ارائه گردیده بود. در واقع این اثر شامل تعاریف متعددی از اصطلاحات فلسفی است که برای فهم درست تعالیم کلیسا و اعتقادیات اهمیت دارد. این کتاب دارای یازده فصل است که نه فصل آن اول آن بر اساس نظم و ترتیب عهد قدیم و جدید است و تعالیم مذهبی را به سبک پرسش و پاسخ بیان می‌کند به گونه‌ای که طلبه‌ای پرسشهایی را مطرح می‌سازد و استاد آنها را پاسخ می‌گوید. همین سبک ادبی در فصل ده هم ظاهر می‌شود و مفاد آن پاسخ مسیحیان به اعتراضاتی است که عادتاً از سوی مسلمانان اواخر قرن هشتم میلادی علیه اعمال و آموزه‌های مسیحی بیان می‌شد. فصل یازدهم به نوعی ضمیمه‌ای است بر کتاب «اسکولیون» که فهرستی از بدعتها و بدعتگذاران را به همراه تقریراتی از تعالیم آنان دربردارد. (37) آنچه مورد توجه خاص مقاله حاضر است فصل دهم از کتاب «اسکولیون» می‌باشد. بار کونی در مقدمه، هدف این فصل را بیان می‌کند و در یک جمله بطور مجمل مشکلی را که مسیحیان در محیط اسلامی روزگار او با آن مواجه بودند توضیح می‌دهد. وی می‌گوید: «علیه کسانی می‌نویسم که اگرچه به عهد قدیم باور دارند و به ظهور مسیح، خداوند گارمان، اذعان می‌کنند ولی از هر دوی اینها خیلی دور افتاده‌اند. آنها از ما برای عقایدمان دفاعیه می‌خواهند البته نه برای همه کتابهای مقدس بلکه برای آن مواردی که آنها قبول دارند.»(38)
در جمله فوق می‌توان عبارت تئودور بار کونی را درباره مسلمانان که او آنها را حانپه(39) می‌نامد مشاهده کرد آنجا که می‌گوید: «آنها از مابرای عقایدمان دفاعیه (40) می‌خواهند» و این صراحتاً همان کاری است که او در فصل دهم اسکولیون انجام می‌دهد و جوابیه مستدلی را در مقابل چالشهای اسلام به شکل پرسش و پاسخ در مکالمه‌ای به همین سبک میان یک استاد و شاگردش فراهم می‌سازد. این سبک مطابق خصوصیت جدلی است که علم کلام در جهان اسلام بر عهده دارد و در این سبک دورنمای پرسشهایی که مسلمانان مطرح می‌سازند ضرورتاً حیات فردی مسیحیان را نشان می‌دهد. موضوعاتی که در این گفتگو بحث می‌شود عبارتند از: عهد قدیم و جدید و مسیح، آیین غسل تعمید، اسرار عشاء ربانی، تقدیس صلیب، اعمال مذهبی، پسر خدا و البته اصل فراگیر تثلیث که به همه این موضوعات مربوط است.(41) این مسایل با اندک تغییراتی همانهایی هستند که در رئوس مطالب و موضوعات تقریباً همه رساله‌های مختص کلام مسیحی که به چالش با اسلام می‌پردازند دیده می‌شود.
آنچه در مورد فهرست موضوعات فوق قابل توجه می‌باشد اختلاط آشکار مسایل مربوط به عقیده و عمل به شیوه‌ای است که از قرار معلوم‌الزام به دفاع شکل کلام و الهیات در چنین محیطی را تعیین می‌کند تا باورهای دینی و اعمال مذهبی را که در پی آن باورها می‌آیند توجیه نمایند. این موضوع جزو برنامه تقریباً تمامی رساله‌های کلامی قرار گرفت که مسیحیان سریانی زبان از قرن هشتم به بعد نوشتند(42) خصوصاً منتهایی که حاکی از منازعه بود یعنی منتهایی که با هدف اولیه جدال با مسلمانان یا مسیحیان مجذوب اسلام نوشته شده بود. (43)

ادامه دارد ...

منبع: / ماهنامه / اطلاعات حکمت و معرفت / 1387 / سال 1 / شماره 1، فروردین ۱۳۸۷/۰۱
نویسنده : سیدنی گریفیت
مترجم : سید مهدی حسینی اسفیدواجانی