موضوع : پژوهش | مقاله

نانو و کابوس ۱۹۸۴ جرج ارول

«سرانجام، تنها جامعه اى باقى خواهد ماند که به نانوتکنولوژى اعتماد کرده است.»
پیشرفت هایى پیش آمده در نانوتکنولوژى راهنماى نوع جدیدى از انقلاب علمى و صنعتى جدید است. از دیدگاه شیمیدانان و مهندسان علم شیمى، نانوتکنولوژى راه اصلى رشد و تجدید حیات علوم را نشان مى دهد. نانوتکنولوژى در حوزه اجتماع مى تواند مجموعه پندارها و راه حل هاى محتمل را در جهانى که منابع طبیعى رو به اتمام است، آلودگى هاى محیطى و نیز بیماریهاى مختلف غیر قابل تشخیص را گسترش دهد. نانوتکنولوژى روابط اصلى مواد را تغییر مى دهد و رشد تکنولوژى هاى پاک تر و مؤثرترى را ممکن مى سازد. اما باز هم واضح است که از نانوتکنولوژى انتظار بیشترى باید داشت.
به علاوه، در آینده نانوتکنولوژى دگرگونى هاى اجتماعى بسیارى پدید خواهد آورد. چنان تغییراتى که نقشى مؤثر و مهم بازى خواهند کرد، اما در مقابل هم ممکن است جامعه را به سمتى هدایت کند که چندان خوشایند نباشد. در این مقاله ما به این موضوع مى پردازیم که چگونه توسعه تجهیزات نانویى که در نظارت، پیگیرى و بازبینى به کار مى روند، ممکن است جامعه را به نمایشگاه رفتارها (Panopticon) مبدل سازد. به طور خلاصه مى توانم بگویم یک نمایشگاه رفتار، فرم نهادینه شده نظارت است.

نمایشگاه رفتارها چیست؟
جامعه شناسان مطالب بسیارى درباره چگونگى واکنش افراد در برابر نظارت نوشته اند. در اواخر سال ۱۹۲۰ یک استاد دانشگاه هاروارد به نام التون مایو مجموعه اى از پژوهشهاى اجتماعى را در کارخانه هارتون در شرکت Western Electric Company و در سیسرو ایلى نویز پیش مى برد. مایو و همکارانش براى دستیابى به بازدهى بالاتر مجموعه متغیرات محیطى (مانند روشنایى، میزان رطوبت و دماى هوا) را تغییر دادند که ببینند آیا کارگران با وجود شرایط معین در کارخانه بازدهى بالاترى خواهند داشت یا خیر. بعد از گذشت بیش از ۵ سال از شروع تحقیق، محققان به این نتیجه دست یافتند که میزان بهره ورى کارگران با تنظیم شدن هر متغیر محیطى بالاتر مى رود. امروزه پژوهش هارتون به عنوان یکى از معروفترین تحقیقات در زمینه تأثیر یکتا و مستقیم مشاهدات بر تغییر رفتارها مطرح است. به طور خلاصه کارگران در کارخانه هارتون وقتى از جانب کارفرمایان خود مورد توجه و مطالعه قرار مى گرفتند، کاراتر و مؤثرتر عمل مى کردند (احتمالاً به خاطر ترس از اقدامات تلافى جویانه) حال مى توانیم بگوییم که پیشرفتهاى کنونى نیز همین قابلیت یعنى میزان قدرت مشاهدات و تأثیر آنها را بشدت افزایش خواهد داد.
براى فهم تأثیرات اجتماعى بر مشاهدات، اگر به کار نظریه پردازانى چون میشل فوکو و ارزیابى اش در نمایشگاه رفتارى زندانها و جاهاى دیگر توجه کنیم، پرفایده است. در سال ۱۹۷۷ ترجمه انگلیسى کتاب اصلى فوکو درباره تاریخ سیستم زندان هاى جدید به چاپ رسید. بحث محورى کتاب او درباره نظام زندان هاى جدید بود که بعد از انقلاب فرانسه تأسیس شده بود و از صورت قدیمى مجازات ها که بر مبناى حاکمیت استبدادى پادشاه و به کارگیرى شکنجه استوار بود، تفاوت محسوسى داشت. این دیدگاه یک دگرگونى رادیکال را در اعمال قدرت به نمایش گذاشت و متأثر از رشد فزاینده حس دموکراتیک و بافت روشنفکرى، شکنجه را در سیستم مجازات دولتى کمتر امکانپذیر یا حتى ناممکن جلوه مى داد. رژیم بورژوازى جدید متعهد شد که تغییراتى گسترده در سیستم جزایى دولتى دهد تا جزا و کیفر بر مبناى انسانیت و رفتار یکسان با همه زندانیان باشد. بخشى از جنبش اصلاحات در مجمع ملى فرانسه یک مسابقه براى طراحى زندان جدید برگزار کرد که مدیریت آن از دیدگاه دولت مقرون به صرفه باشد و به علاوه به ایجاد شهروندان نمونه یا حداقل زندانیان نمونه کمک کند.
مطابق با گفته فوکو، جرمى بنتان وارد رقابت شد و ساختارى مانند یک نمایشگاه رفتارى پیشنهاد کرد. زندان مورد نظر او داراى یک برج مراقبت در مرکز زندان و نیز سلولهایى بود که یک طرفش پوشیده از میله هاى آهنى مى شد که مشاهده و نظارتش را براى نگهبان کاملاً امکانپذیر مى ساخت و پنجره خارجى در هر سلول هم نور طبیعى لازم را تأمین مى کرد و هم امکان رؤیت بیرون را به زندانى مى داد. این سیستم براى کاهش هزینه هاى نگهبانى، مراقبت و مشاهده همزمان تمام زندانیان طراحى شد. درست مانند ماهى قرمزى که در یک تنگ شیشه اى قرار گرفته، زندانیان در این نمایشگاه رفتارى کمترین یا هیچ گونه حوزه خصوصى نداشتند.
روش اصلى و مهم این نمایشگاه این است که داراى سیستم مشاهده یک طرفه است، به این معنى که در آن، زندانیان قادر نیستند تشخیص دهند که چه زمانى نگهبان ایشان را زیر نظر دارد. منظور این است که در نظریه نمایشگاه این قابلیت ایجاد مى شد که با وجود حتى هیچ گونه نگهبانى، زندانیان به گونه اى رفتار کنند که انگار در حال مشاهده شدن هستند. حتى بدون وجود واقعى چشم مراقب نگهبان، قدرت سیستم این نمایشگاه بر زندانیان احساس مى شد. این حرف به این معنى است که افراد در هر سلول مجبورند یاد بگیرند که یک خود کنترلى بر رفتارشان داشته باشند تا مانند زندانیان پسندیده طبق مقررات زندان رفتار کنند.
باوجود غیبت خشونت فیزیکى نهادینه شده علیه زندانیان، آن نگاه خیره همیشگى نه تنها رفتارها، بلکه ادراک و شخصیتشان و نیز بربینش ایشان نسبت به جهان هم تأثیر مى گذارد.
این رویاى مشاهده کامل و نگاه خیره بازدارنده در آینده نزدیک با دستگاه هاى نظارتى که توسط تکنولوژى جدید ساخته مى شوند، قابل تحقق خواهدبود. اکنون نیز تا حدودى این ایده محقق شده است که به واسطه آن مى توان، میزان اعتبارات، معاملات اقتصادى، سوابق سلامتى، پرونده هاى پلیس، فضاهاى عمومى و سلیقه هاى مشتریان را زیر نظر داشت. مهمتر از آن در تکنولوژى پردازش اطلاعات امکان طبقه بندى هاى مؤثر در انبوه اطلاعات به دست آمده که با کمک آن مى توان افراد را در هنگام کار با شبکه هاى ارتباطى چون اینترنت زیر نظر گرفت. اما آیا نانو تکنولوژى مى تواند این تأثیرات را تقویت و تکمیل کند؟

آیا نمایشگاه کارى نانویى یک تهدید واقعى است؟
نانو تکنولوژى داراى پیشرفت هاى مهیج و قابل توجهى در ترغیب تکنولوژى نظارت و مراقبت است. با آسان سازى و کوچک کردن تکنولوژى هاى دوربین هاى کنترل از راه دور، عوامل تصویر بردارى در نظارت و مراقبت تقویت مى شوند. به زودى این امکان پذیر مى شود که در هر جایى بخواهند دوربین هاى ویدیویى، میکروفون و فرستنده هاى نامحسوس جاى بگذارند. براى مثال، محققانى از دانشگاه هیروشیما و نیپون هوسو کیو کاى (NHK) سیلیکون فیلم
نانو- کریستال را کشف کرده اند که حساس به نور و قابل استفاده در تصویر بردارى است. آن هنگام که کنترل بیشترى بر اندازه کریستال ها به دست آید، از چنین فیلم هایى مى توان در دوربین هاى شارژ هم زمان استفاده کرد و میزان حساسیت بسیار بالایى را براى دوربین هاى ویدیویى فشرده امکان پذیر ساخت.
به علاوه براى کاهش حجم تجهیزات نظارتى و افزایش حساسیت آنها، نانو تکنولوژى مى تواند ظرفیت و قدرت محاسبه دستگاه هاى الکترونیکى را افزایش دهد. تحقیق درباره الحاق وضمیمه فولرینز (نوعى کربن) در نانولوله هاى کربن نشان مى دهد که سیم هاى نانویى مى توانند براى خواص رسانایى و نیمه رسانایى نیز استفاده شوند.
از دیگر نتایج به دست آمده کارى است که محققان دانشگاه ساسکاتچون انجام داده اند و آن اختراع اخیر سیم مولکولى با کشف M-DNA است (این DNA مشتمل بر یون هاى فلزى است). یون هاى فلزى چون روى، کبالت و نیکل به داخل DNA تزریق مى شود تا نیمه رساناهایى تقریباً در اندازه نانوبسازند. همچنین، شرکت هایى چون Nano Magnetics در حال رشد و بهبود مواد مغناطیسى جدید هستند که به زودى جایگزین تکنولوژى امروزى فیلم مغناطیسى که در درایور هاى هارد دیسک ها به کار مى رود، خواهد شد. با افزایش تراکم و ظرفیت و کم شدن گرانولیته اطلاعاتى به زودى درایور هاى یک تریلیون بایتى براى کامپیوتر هاى خانگى و دستگاه هاى همراه ساخته مى شوند و در همین راستا انواع دیگر تجهیزات نظارتى که براساس پیشرفت هاى به دست آمده در میکروتکنولوژى و نانوتکنولوژى ساخته شده اند به زودى آماده عرضه خواهند شد.
پیشرفت هاى سریع در ساخت دستگاه هاى قابل حمل و گیرنده هاى کوچک متحرک در نظارت و مراقبت بر سلامت انسان، شرایط محیطى و محیط دادگاه ها و مصارف امنیت ملى مجموعه متفاوتى از نتایج را ایجاد خواهد کرد. این تکنولوژى که به عنوان «آزمایشگاه طراحى یک تراشه» یا آنتن هاى میکروشناخته مى شود، اجزاى کوچک را مقیاس و با واکنشگرها ترکیب مى کند، و به بررسى بازخوردهاى آنها مى پردازد و بعد نتایج را با آشکار سازها تفکیک مى کند.
با استفاده از این تکنولوژى نمونه هاى بسیار کوچک را مى توان در محلشان تجزیه و تحلیل کرد. بر همین اساس پیشرفت آنالیز PCR-DNA با تسریع و تسهیل فهم ما از ژن هاى سرطانى و ساخت مناسب گیرنده هاى ارزان قیمت در دسته بندى سلولها وتحلیل فرم ژنتیکى، کرومزومها و DNA میتوکوندرى آنها، نوید روزهاى خوشى را در تشخیص سرطان ها مى دهد. از طرف دیگر استفاده از این تکنولوژى توسط کارمندان و شرکت هاى بیمه در محروم کردن حق ایشان از مزایاى آن، مجموعه اى از مشکلات اجتماعى و اخلاقى دیگرى را ایجاد مى کند که نیاز به ریشه شناسى دارد.
اما در مقابل، این وضعیت ویترینى که با کمک چنین تکنولوژى هایى ممکن است به وجود آید، ساخت جامعه اى را موجب مى شود که در آن مثلاً فرق گذارى ژنتیکى امرى است که ازنظر علمى کاملاً توجیه پذیر باشد. آما آیا این تکنولوژى همانگونه که ما فکر مى کنیم، مرگ حوزه خصوصى را پدید خواهد آورد؟
چگونه جلوى ایجاد نمایشگاه رفتارى نانویى را بگیریم، بدون آن که پیشرفت نانوتکنولوژى را به خطر اندازیم؟
حوزه خصوصى در تعریف به معناى حق تنها بودن و حق کنترل جریان اصلى شخصیت در واقعیت هاى هویت ساز است. حوزه خصوصى به عنوان شرط اعتماد اولیه یکى از اجزاى ضرورى در جامعه است که در آن همواره سرمایه اجتماعى براى ایجاد نوآورى هاى بکر و مهیج امرى ضرورى است. جامعه اى که داراى سرمایه اجتماعى قوى باشد، محلى است که اعتماد عمومى، همکارى و کار شبکه اى براى نیل به منفعت متقابل، امرى آسان و در دسترس است. در مقابل نمایشگاه رفتارى نانویى پارادوکسى را ایجاد مى کند که ممکن است غیر قابل کنترل شود. استفاده گسترش تجهیزات نظارتى ممکن است به ساخت جامعه اى با سطح پائین ترى از اعتماد سرمایه اجتماعى کمتر و تعهد اجتماعى پریشان ترى منتهى شود. به صورت خلاصه چنین استفاده هایى از نانوتکنولوژى مى تواند ابتکارات را از بین ببرد و جامعه را به سوى آینده اى چون اورولیان در رمان ۱۹۸۴ بکشاند.
نانوتکنولوژى یک شمشیر دولبه است. در بسیارى از زمینه ها از نانوتکنولوژى، آینده اى با پیشرفت هاى خیره کننده انتظار مى رود. پیشرفت هایى که در صنعت، پزشکى، حفظ محیط زیست و... پدید خواهند آمد. به عنوان یک جامعه دموکراتیک، ضرورى است در حالى که روند پیشرفت زیر کنترل ما باید قرار گیرد براى به حداکثر رساندن منفعت سخت کار مى کنیم. باید باور کرد نمایشگاه کارى نانویى یک تهدید واقعى است و براى جلوگیرى و رفع آن، یکسرى توصیه ها ارائه مى شود:
در کانادا و در بسیارى از قسمت هاى دیگر دنیا بایدسازمان هاى تنظیم و تعدیل کننده جدیدى در ارتباط با نانوتکنولوژى بوجود آید. این کاملاً بعید است که سازمان هاى فعلى بتوانند ارتباط کافى را با تغییر شگرف پیش آمده در پیشرفت هاى نانوتکنولوژى برقرار سازند. چنین عواملى به هیچ وجه نباید همزمان به ترویج این تکنولوژى و از سوى دیگر تنظیم و تعدیل آن بپردازند (براى مثال به مشکلات به وجود آمده در جریان کمیسیون کنترل انرژى اتمى و انرژى هسته اى و بخش نظارت بر مواد غذایى کانادا و غذاهاى اصلاح شده ژنتیکى توجه کنید.)
همچنین باید قوانین شدیدترى براى حفظ حوزه خصوصى وضع شوند. این قوانین باید به بهترین شکل ممکن، ارتباط میان دو حوزه عمومى و خصوصى را با حفظ مرزهایشان لحاظ کنند.
صنعت نیازمند توجه به این موضوع است که چگونه نظام هاى اخلاقى رفتارها مى توانند بازنویسى شوند تا اقداماتى را در ایجاد کاهشى فعالانه در تهدید نمایشگاه رفتارى شامل شوند.
نیاز است که عموم مردم به طور کلى در جریان نانوتکنولوژى گذاشته شوند و پذیرش اجتماعى نسبت به کاربردهاى خاص این تکنولوژى به وجود آید.
لازم است دانشمندان بیشتر از پیش از این واقعیت آگاه شوند که این تکنولوژى در خلأ به دست نمى آید. در ابتدا دانشمندان در آموزش هایشان باید پیش زمنیه هایى را در تاریخ، فلسفه علم، اخلاق و جامعه شناسى علم و معرفت پیدا کنند.
ضمناً دوره هاى اضافى در موضوع خطرهاى ناشى از مدیریت و ارزیابى تأثیرات اجتماعى مى تواند به تکمیل تحصیلات دانشمندان کمک کند، توانایى برقرارى ارتباط با عموم مردم را واقعاً افزایش مى دهد و کاملاً ایشان را در توسعه سیاست عمومى سهیم مى کند.
و در نهایت، نانوتکنولوژى انقلاب هایى را شکل خواهد داد که در قیاس با آن تحولاتى که ما در دانش تکنولوژى و بیوتکنولوژى دیده ایم رنگ مى بازد. این رشته از تکنولوژى ها براى فهم ما از طبیعت بنیادى مواد را تغییر مى دهند. این تغییرات چالش هایى را در افراد و انواع گوناگون نهادها را ایجاد خواهد کرد. تا این سیر از دست ما خارج نشده است لازم است که بیشتر منابع اجتماعى براى بررسى چنین تأثیراتى اختصاص داده شوند.
دکتر مایکل مهتا، استاد جامعه شناسى دانشگاه ساسکاتچون است وى در زمینه جامعه شناسى بیوتکنولوژى مشغول تحقیق است.