ثابتِ اللّه آبادی، میر محمد افضل، شاعر قرن یازدهم و دوازدهم. اصلش از بدخشان بود. جمعی از تذکره نویسان زادگاه او را اللّه آباد و بعضی دهلی یا اکبرآباد ذکر کرده اند، ولی نسبت اللّه آبادی در پایان نامش، در بیشتر تذکره ها، احتمال انتساب او را به اللّه آباد تقویت می کند. ثابت از سادات بود و نیای او میرضیاءالدین حسین بدخشانی، مشهور به اسلام خان و متخلص به والا، از صاحب منصبان عهد عالمگیر اورنگ زیب بود. وی تحصیلات ابتدایی را در اللّه آباد به پایان برد و در همانجا با علوم و فنون مرسوم روزگار خویش آشنا شد و در فقه و کلام و حدیث نیز مهارت یافت. پدرانش سنّی مذهب بودند، ولی ثابت با خوابی که در اوایل جوانی دید، مذهب تشیع را برگزید و کتابهایی در اثبات امامت با نثری لطیف و سنجیده تألیف کرد.

ثابت فردی فاضل و با کمال بود و حاکمان زمان، او را به سبب علم و فضلش تعظیم و تکریم می کردند. وی در اواخر عمر گوشه نشینی اختیار کرد و به عبادت مشغول شد. گویا در دهلی جمعی از درویشان مرید وی بوده اند.

ثابت در میان شعرای معاصرش به شعردانی و فهم شعر مشهور بود. او را «کلیم روزگار» و «عرفی وقت» و «سَحبان هند» نامیده اند. وی در سرودن قصیده های طولانی سرآمد بود، مثلاً قصیده ای 450 بیتی به نام شهاب ثاقب دارد که در آن از مدعیان سخنوری انتقاد، و از به کار بردن الفاظ غریب و نامأنوس در اشعارش دفاع کرده است. او قصایدی غرّا در مدح ائمه علیهم السلام و شرح حوادث کربلا و مصائب امام حسین به روش مقبل اصفهانی (متوفی 1157) سروده است، ولی به سبب صنعت پردازی و تلاش تکلف آمیز برای ایراد معانی تازه، اشعارش روانی مرثیه های مقبل را ندارد. نسخه ای از دیوان ثابت به شمارة 274 در موزة بریتانیا موجود است که شامل قصایدی در مدح امامان و مثنویهایی با موضوع کربلا و حوادث آن است و غزلیات، رباعیات، قطعات و مخمسات ثابت را نیز در بر دارد. این نسخه را شخصی به نام بندعلی، استنساخ و به مولوی محمدپناه تقدیم کرده است.

خوشگو که تذکره نویس معاصر ثابت بوده و نیز علی ابراهیم خلیل، مرگ ثابت را در 1152 در پنجاه سالگی و در جهان آباد ذکر کرده اند و خوشگو مادّه تاریخ «ثابت مرده» را در تاریخ وفات او ساخته است. لیکن برخی تاریخ وفات ثابت را 13 ربیع الاول 1151 آورده اند.

ثابت فرزندی به نام میر محمدعظیم متخلص به ثبات داشت که در اللّه آباد به دنیا آمد و تحصیلاتش را همانجا به پایان رساند. ثبات در زمان حیات پدرش چندان ذوقی در شعر و نثر از خود نشان نمی داد ولی بعد از وفات او از شاعران نامدار عصر خود شد. وی طبعی موزون و حافظه ای بسیار قوی داشت و سخنانش از فصاحت و بلاغت برخوردار بود. به گفتة واله داغستانی، ثابت شب و روز را صرف شعر و شاعری می کرد و گاه برای اصلاح اشعارش به او مراجعه می کرد. وی در تحریر تذکرة ریاض الشعراء به واله کمک کرده است. همچنین واله داغستانی از دیوان چهارهزار بیتی ثبات سخن گفته و اشعار ثبات را به بکر بودن و داشتن مضمونهای نو ستوده است.

منابع:

لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی، آتشکدة آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران 1337 ش؛ میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، سروآزاد، چاپ سنگی کانپور1876، میکرو فیلم فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ آقابزرگ طهرانی؛ طلعت اعتماد مقدّم، تذکرة طلعت: مجموعة نغمه های پراکنده، تهران 1339 ش؛ میرحسین دوست حسینی سنبهلی، تذکرة حسینی، لکهنو 1292؛ علی ابراهیم خلیل، تذکرة صحف ابراهیم، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 2974؛ بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو، دفتر3: تذکرة شعرای فارسی، چاپ سیدشاه محمد عطاءالرحمان عطاکاکوی، پتنه 1378/1959؛ شمس الدین بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛ صدیق حسن خان، شمع انجمن، بهوپال 1923؛ ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج 5، بخش 2، تهران 1364 ش؛ محمد قدرت اللّه گوپاموی، کتاب تذکرة نتایج الافکار، بمبئی 1336 ش؛ غلام بن ولی محمد مصحفی همدانی، عقد ثریا: تذکرة فارسی گویان، چاپ عبدالحق، اورنگ آباد دکن 1934؛ علیقلی بن محمدعلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، ش 4301؛ رضاقلی بن محمد هادی هدایت، تذکرة ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران [1344 ش]؛

Charles Rieu , Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

● برگرفته از دانشنامه جهان اسلام http://www.encyclopaediaislamica.com نوشته رقیه رسولی