توشیهیکو  ایزوتسو (Toshihiko Izutsu) در چهارم مه سال ۱۹۱۴میلادى در شهر توکیو دیده به جهان گشود. در سال ۱۹۶۰ دکترى خود را در رشته ادبیات دریافت کرد. وى پس از تکمیل تحصیلات آکادمیک در ژاپن، مدتى در دانشگاه کیو به تدریس مشغول شد و در این ایام، زبان عربى را فراگرفت. ایزوتسو در ۲۶ سالگى کتابى به زبان ژاپنى با نام «تاریخ اندیشه عربى» و پس از آن کتابى دیگر درباره فلسفه و عرفان، با تأکید بر فلسفه نوافلاطونى و عرفان یونانى در ۳۴ سالگى تألیف کرد و نیز کتابى در همین دوران درباره حضرت محمد (ص ) به زبان ژاپنى نوشت. علاقه فراوان ایزوتسو به قرآن کریم سبب شد که وى براى اولین بار قرآن را به زبان ژاپنى ترجمه کند. این اثر که در نوع خود بى نظیر است در سه مجلد و طى سال هاى ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۸ تکمیل شد. ایزوتسو با توجه به تسلط بر مفاهیم قرآنى، به مطالعه ادبیات عرب دوره جاهلى پرداخت تا کلمات بنیادى و اساسى قرآن را در آنها ریشه یابى نموده و تحول و دگرگونى هایى که در آنها پدید آمده را مشخص کند و درعین حال با نظرات و تبیین هاى دانشمندان اسلامى درباره آن مضامین و مفاهیم آشنا شود. ثمره تمامى این کوشش ها نشر کتاب هاى «مفاهیم اخلاقى و دینى در قرآن»، «خدا و انسان در قرآن» و«مفهوم ایمان در کلام اسلامى» است.

تبلور ژرف اندیشى هاى ایزوتسو را مى توان در بررسى و ریشه شناسى برخى مفاهیم قرآنى به وضوح مشاهده کرد. وى با بررسى مفهوم باور یا ایمان در کلام اسلامى هدفى دوگانه را دنبال مى کند. از سویى، توصیف مشروحى از جریان تاریخى را که مفهوم ایمان از آن زاده شد، بالید و در میان مسلمانان پرداختى نظرى یافت، عرضه مى کند و از سوى دیگر در پى تحلیل معنا شناختى دقیق از ایمان و سایر مفاهیم بنیادین وابسته به آن، همراه با شبکه هاى مفهومى است که این مفاهیم بنیادین در میان خود پدید آورده اند. ایمان از لحاظ تاریخى نخستین و مهم ترین مفهوم کلامى در اسلام بود و در چند قرن نخستین فرهنگ اسلامى چندین مسأله بسیار مهم پدید آورد که برخى از آنها براى امت اسلامى در حال رشد، بدون اغراق، مسائلى حیاتى بود.

ایزوتسو در سال ۱۹۶۱ به دعوت پروفسور ویلفرد کنتول اسمیت، رئیس مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل، به کانادا رفت و به تدریس متون مهم اسلامى همچون «نجات ابن سینا» در فلسفه و «الاقتصاد فى الاعتقاد غزالى» در کلام و «فصوص الحکم ابن عربى» در عرفان پرداخت. دلباختگى و علاقه وافر ایزوتسو به عرفان و تصوف ابن عربى او را به مطالعه اى بین الادیانى، که نظیر آن در میان اسلام و سایر ادیان بسیار نادر است، واداشت. در پى آن ایزوتسو اثرى بین الادیانى تألیف کرد که در سال هاى ۶۷-۱۹۶۶م در ژاپن تحت عنوان «یک مطالعه مقارنه اى درخصوص مفاهیم فلسفى در تصوف و تائوئیسم» با زیرعنوان «ابن عربى و لائوتزو- چوانگ تزو»، توسط مؤسسه مطالعات فرهنگى و زبان شناسى دانشگاه کیو و تحت سرپرستى پروفسور نوبوئیرو ماتسوموتو به چاپ رساند.

ایزوتسو به خوبى آگاه است که اسلام دینى با ابعاد متعدد است و مقایسه و مقارنه آن با سایر ادیان تنها هنگامى میسر است که بتوان در این میان نوعى موازنه مفهومى و بنیادین برقرار کرد. از این رو با توجه به بنیان باطن گراى تائوئیزم، مکتب ابن عربى را براى این مقارنه بر مى گزیند. با این حال یک نکته را باید همواره در نظر داشت و آن، جایگاه ویژه مکتب ابن عربى در پژوهش ایزوتسو است. وى به دلیل اهمیتى که براى افکار ابن عربى و رسوخ آنها در سیر کلى اندیشه صوفیانه قائل است، مکتب ابن عربى را با شجاعت نماینده سیر اصلى تصوف دانسته است. همچنین تلاش ایزوتسو در بررسى تائوئیزم، به نوعى نزدیک شدن به تصوف، عرفان اسلامى و مکتب ابن عربى است. درخصوص انتخاب مکتب ابن عربى به عنوان نماینده تصوف اسلامى در این مطالعه مقارنه اى مى توان برخى نکات را مدنظر قرار داد: ۱- معرفى مذهب عشق به عنوان بنیادى ترین دین، ۲- اتحاد ادیان، ۳- نقش مهم تثلیث در هستى، ۴- تأکید بر رحمت واسعه الهى که شامل حال مردمان در دنیا و آخرت مى شود.

به هر حال، انگیزه غالب در بررسى هاى مقارنه اى ایزوتسو اشتیاق به گشایش دورنماى جدیدى در قلمرو فلسفه و عرفان است. نکته جالب توجهى که ایزوتسو نیز به آن اشاره دارد، این است که هر دو جهان بینى ابن عربى و تائوئیزم بر دو محور استوارند: «حق» و «انسان کامل» که نظامى جامع از اندیشه وجودى در هر دو مورد حول این دو قطب تطور یافته است. به اعتقاد ایزوتسو «این امر به عنوان ساختار وجودى مختص تصوف و تائوئیسم نیست. تقابل حق و انسان کامل - به صورت هاى مختلف - به عنوان دو محور از یک جهان بینى، الگوى اساسى مشترک میان بسیارى از گونه هاى عرفان است که در عصرها و مکان هاى گوناگون به صورت وسیعى در جهان تطور یافته اند. در نظر گرفتن مقارنه اى مجموعه اى از نظام ها که در الگوى عام با هم مشترک و در جزئیات با هم متفاوتند، چه در اصل و چه در شرایط تاریخى، به نظر مى رسد در زمینه سازى آنچه پروفسور هانرى کربن آن را به درستى، دیالوگ فراتاریخى مى خواند بسیار ثمربخش و در وضعیت کنونى جهان به آن نیاز است.

این دیالوگ و گفت وگوى فراتاریخى، ایزوتسو را به این پیام باطنى سوق مى دهد که اگر بتوان میان دو سنت دور از یکدیگر یعنى اسلام و تائوئیزم، گفت وگو برقرار کرد، هر آینه برقرارى گفت وگو میان سنت هاى متقارب نظیر اسلام، یهود و مسیحى کارى به مراتب سهل و ساده خواهد بود. ایزوتسو وضعیت فعلى جهانى را با نگاه تیزبین خود به وضوح دریافته است. او به این موضوع پایبند است که در هیچ برهه اى از تاریخ بشر، نیاز براى تفاهم میان ملت ها به اندازه عصر حاضر نبوده است، چرا که تفاهم در سطوح مختلف زندگى تحقق یافتنى است. ایزوتسو یکى از بهترین سطوح براى مفاهمه را سطح فلسفى مى داند. «این مشخصه سطح فلسفى است که برخلاف سطوح دیگر اهتمام انسان - که کم یا بیش به اوضاع و شرایط فعلى دنیا بستگى دارند- جایگاه مناسبى را به دست مى دهد یا آماده مى کند که در آن تفاهم موردنظر به صورت گفت وگوى فراتاریخى تحقق پذیر باشد. به اعتقاد من گفت وگوى فراتاریخى اگر روشمند انجام پذیرد سرانجام به صورت فلسفه اى ماندگار به کامل ترین مفهوم کلمه تبلور خواهد یافت. دلیل آن است که کشش فلسفى ضمیر انسانى در همه عصرها، ملل و مکان ها در غایت و اساس یک چیز است».

ایزوتسو هنگامى که در مؤسسه مطالعات اسلامى مک گیل بود با دکتر مهدى محقق، استاد فلسفه، آشنا شد و سبب این آشنایى علاقه مندى ایزوتسو به عقاید شیعى و حکمت متعالیه ملاصدرا بود. این دو با همکارى یکدیگر متن عربى شرح منظومه سبزوارى، بخش الهیات بالمعنى الاعم، را تصحیح کردند و ایزوتسو مقدمه اى تفصیلى به زبان انگلیسى نوشت و ترجمه آن تحت عنوان «بنیاد حکمت سبزوارى» به وسیله دکتر سیدجلال الدین مجتبوى ترجمه و منتشر شد. علاقه وافر ایزوتسو به فلسفه اسلامى باعث شد او «قبسات» میرداماد و «معالم الاصول» حسن بن شهیدثانى را مورد مطالعه و تصحیح قرار دهد و حتى «مابعدالطبیعه» سبزوارى را به انگلیسى ترجمه کند.

پس از افتتاح شعبه مؤسسه مطالعات اسلامى دانشگاه مک گیل در تهران، ایزوتسو با همکارى مهدى محقق، «سلسله دانش ایرانى» را بنیاد نهادند. هدف از این سلسله نشر و معرفى آثار دانشمندان شیعى و متفکران ایرانى است، خاصه آنان که تاکنون ناشناخته مانده اند. وى در مدتى که در تهران بود با استادان مختلفى دیدار و مباحثاتى در زمینه فلسفه و عرفان داشت. طى همین ایام بود که ایزوتسو در درس کفایه الاصول که در محل مؤسسه به وسیله دکتر ابوالقاسم گرجى تدریس مى شد، شرکت و کوشش مى کرد برخى از مباحث اصول فقه را با آنچه غربیان درباره الفاظ و دلالت آن بر معانى بحث کرده اند تطبیق دهد. از دیگر نکات زندگى علمى ایزوتسو مى توان به مراسمى که در دانشگاه تهران برگزار شد، اشاره کرد. در این مراسم توشیهیکو  ایزوتسو و هانرى کربن دکتراى افتخارى دریافت کردند و ایزوتسو در جشن نامه هانرى کربن مقاله اى بسیار ارزشمند عرضه کرد که پیرو همان مسائل بین الادیانى بود.

ایزوتسو سال هاى پایانى عمر گرانقدرش را در ژاپن سپرى کرد. از مهم ترین آثار او در این دوره مى توان به کتاب هاى «فرهنگ اسلامى»، «آگاهى و ماهیات» و «تلاوت قرآن» اشاره کرد. او همچنین مقالات «ابن عربى» و «اشراقیه» را در «دایرة المعارف دین» به سرپرستى میرچا الیاده تألیف کرد.

پروفسور توشیهیکو  ایزوتسو در حالى که بیش از ۱۲۰ اثر علمى - پژوهشى اعم از تألیف، ترجمه و مقاله از خود به جاى گذاشت، سرانجام هفتم ژانویه ۱۹۹۳م در شهر کاماکوراى ژاپن چشم از جهان فروبست.

ایزوتسو از شهرتى بین المللى برخوردار بود و شاید در میان اسلام شناسان معاصر یگانه فردى بود که از مذاهب مسیحى، یهودى، هندویى، بودایى و مکتب هاى گوناگون فلسفى معاصر اطلاع و در فن مقایسه و تطبیق استادى و تبحر داشت. از این رو بسیارى از مجامع علمى بین المللى او را به عضویت پذیرفته بودند و از او همه جا با احترام و تجلیل یاد مى شد، از جمله: مؤسسه بین المللى فلسفه، (پاریس -فرانسه)، مجمع بین المللى مطالعات فلسفى، (لون -بلژیک)، مجمع کانادایى مطالعات تاریخ و فلسفه علوم، (مونترال - کانادا) و فرهنگستان زبان عرب، (قاهره - مصر).

منابع:

1. روزنامه ایران 17/10/84، نوشته محمدرضا مسعودى