موضوع : دانشنامه | الف

ابن ادریس

احمد بن ادریس اشعری قمی+احمد ابن ادریس بن احمد+ابو علی اشعری+احمد ابن ادریس قمی

احمد بن ادریس اشعری قمی فقیه نامدار، محدث عالیقدر و یکی از چهره های درخشان شهر مقدس قم است. وی در قرن سوم هجری زندگی می کرد و توفیق یافت به محضر پیشوای یازدهم، حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام) شرفیاب شود. از اطلاعات به دست آمده، از منابع معتبر، چنین برمی آید که وی در نیمه اول قرن تا سال 306 هجری قمری می زیسته.
احمد ابن ادریس دانشهای مختلف را از محضر اساتید و دانشوران نامدار امامیه عصر خویس، همچون احمد بن اسحاق قمی (سفیر امام زمان «عج» در شهر قم)، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی (که دانشمندان علم رجال قداست نفس و عظمت روحش را به نیکوترین وجه ستوده، به عدالتش تصریح کرده اند) و ده ها تن از چهره های درخشان شیعه، فرا گرفت و موفق به تألیف کتاب های ارزشمند فقهی و حدیثی شد.
او روایات متعددی را از ائمه اطهار علیها سلام نقل کرده است. شاگردان دانشمندی در مکتب تربیت شده اند و او به آنان اجازه روایت داد. از مهمترین و مشهورترین شاگردان وی می توان ثقة الاسلام، محمد بن یعقوب کلینی را نام برد که صاحب مطمئن ترین کتاب حدیثی شیعه یعنی «کافی» است و کلینی در آن روایات ابن ادریس را بدون واسطه نقل کرده است.

القاب و اسامی
در کتاب های روایی و رجالی و در اسناد روایات از وی با نامهای، ابو علی اشعری، احمد ابن ادریس قمی، احمد ابن ادریس بن احمد یاد می شود. به نظر صاحب کتاب «معجم رجال الحدیث» مراد از همه اینها احمد ابن ادریس اشعری قمی است (1).

فعالیت های گسترده
چنانکه از گفته دانشمندان بر می آید، احمد ابن ادریس فقه و حدیث شناس شیعه، فعالیت های وسیعی در نشر حقایق و معارف قرآن و اهل بیت علیه السلام در سال های 250 تا 360 انجام داد شخصیت های ممتازی همچون ابو عمر و کشی با یک واسطه و محمد بن یعقوب کلینی مستقیما و سایر محدیثین از وی حدیث آموخته، به نسل های بعد منتقل کردند.
او علاوه بر فراگیری و انتقال علم حدیث به شاگردان و فرزندان فرزانه خویش به شهرهای کوفه، بغداد و کشور حجاز مسافرت کرد تا با ترویج، تبلیغ و نشر احکام نورانی اسلام وظیفه الهی خود را انجام دهد (2). وی همچنین با عموزاده های قمی خویش (احمد ابن اسحاق و محمد بن عیسی بن عبدالله بن سعد) در همین رابطه همکاری نزدیک داشته.

ویژگی درخشان
از ویژگیهایی که در زندگی این مرد ممتاز قمی به چشم می خورد، رقم بالای اساتید و شاگردان اوست. صاحب «معجم رجال الحدیث» حدود 29 نفر از اساتید و 15 نفر از شاگردان او را نام می برد (3(، که این خود امتیاز مهمی برای او محسوب می شود.

اساتید برجسته
احمد علاوه بر اینکه از فیض تشرف به حضور حضرت امام حسن عسکری برخوردار بود، از بزرگان و دانشمندان امامیه در نیمه دوم قرن سوم بهره های فراوانی برد. در کتاب «معجم الرجال» تعدادی از اساتید روایی وی معرفی شده اند که مهمترین آنها عبارتند از احمد ابن اسحاق قمی، بنیانگذار مسجد امام حسن عسکری و سفیر امام زمان (عج) در شهر قم، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، احمد بن ابی عبدالله برقی، ابراهیم ابن هاشم قمی، محمد ابن احمد بن یحیی عطار قمی، محمد بن حسین ابن ابی الخطاب، حسن بن علی دقاق کوفی، محمد ابن عبدالجبار قمی (که همان محمد بن ابی صهبان است)، محمد ابن حسان رازی، محمد ابن حمدان کوفی، محمد ابن پندار قمی و محمد ابن علی بن محبوب قمی (4).

در نگاه دانشمندان
شیخ طوسی می نویسد: احمد ابن ادریس ابو علی اشعری قمی در میان علمای ما دانشمندی موثق و فقیه و دارای احادیث صحیح بسیار بود. او کتاب بزرگ و پر فایده «النوادر» را تألیف کرد و شیخ در کتاب رجال ضمن شمارش یاران امام عسکری (علیه السلام) می نویسد: احمد بن ادریس قمی معلم، به خدمت حضرت عسکری (علیه السلام) رسید ولی از وی روایت نکرده است (5).
شیخ ابو عمر کشی در گزیده رجال احادیث زیادی را با یک واسطه از احمد ابن ادریس نقل می کند. از جمله در شرح حال «فضیل بن یسار» از ابراهیم بن محمد بن عباس روایت می کند که (وی گفت: برای من احمد ابن ادریس معلم قمی نقل کرد از محمد بن احمد بن یحیی...) (6).
علامه حلی بعد از شرح حال وی می گوید: خدا او را رحمت کند. من به روایت او اعتماد دارم (7).
این شهر آشوب مازندرانی می نویسد: احمد ابن ادریس، ابو علی اشعری قمی مورد اعتماد و صاحب کتاب های پر فایده «نوادر» و «المقت و التوبیخ» است.
ابو العباس نجاشی می گوید: وی دانشمندی موثق و در میان علمای ما فقیه، صاحب احادیث بسیار و روایات صحیح می باشد. (8)
آیت الله خوئی می نویسد: «ابو علی اشعری، احمد ابن ادریس قمی که همان احمد ابن ادریس ابن احمد است، در اسناد بسیاری از روایات قرار دارد و تعداد آن به دویست و هشتاد روایت می رسد.» آنگاه وی اساتید، شاگردان و روایات او را به تفصیل بیان می کند (9).
آقابزرگ تهرانی می نویسد: احمد ابن ادریس بن احمد، ابو عی اشعری قمی، استاد ثقة الاسلام کلینی و استاد ابن قولویه است. وی دو فرزند به نام های حسن و حسین دارد که هر دو استاد شیخ صدوق، محدث معروف و صاحب کتاب «من لا یحضره الفقیه» است (10).

آثار و تألیفات
احمد ابن ادریس، محدث و فقیه پرهیزگار خاندان اشعری، نتیجه یافته های علمی خویش را در قابل تألیفات و روایات، برای عالم تشیع عرضه کرده است.
احتمال دارد این فقیه تلاشگر کتاب ها و آثار دیگری غیر آنچه ذکر شده داشته باشد(11) وی علاوه بر تحویل کتاب های مفید، بیشترین تلاش و همت خویش را در تربیت شاگردان و نقل روایات از ائمه اطهار علیها سلام به کار برد. و آنچه را محضر بزرگان فقه و حدیث و مفاخر فن اندوخته بود، در قالب احادیث و روایات به شاگردان فاضل و روایان عرضه کرد. آثارش را می توان در کتاب «الکافی» و «تهذیب» «استبصار» «وسائل الشیعه» و سایر کتب روایی یافت. آثار وی در موضوعات مختلف همچون احکام صلوة، عقود، ولادت و زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، سیره ائمه علیها سلام، تفسیر اخلاق و آداب اجتماعی است.

شاگردان با فضیلت
احمد ابن ادریس سرمایه علمی - معنوی اش را به دانشمندان اوایل قرن چهارم عرضه کرد و بسیاری از محدثان، مؤلفان، فقها و دانشمدان نامی شیعه در آن عصر از وی روایت کردند، حدیث شنیدند، اجازه نقل حدیث گرفتند یا کتب حدیثی بر وی قرائت کردند. برای آشنایی بهتر با مقام علمی احمد بن ادریس به معرفی چند نفر از شاگردان معروف وی می پردازیم:

1 - ثقة الاسلام کلینی
مشهورترین شاگرد احمد ابن ادریس ثقة الاسلام محمد ابن یعقوب کلینی (12) رازی است. وی محدث نامدار و موثق شیعه در عصر غیبت صغری و مؤلف کتاب «کافی» است. شیخ مفید درباره این کتاب می نویسد: مجللترین کتاب امامیه به شمار می رود و دارای هشتاد هزار بیت (13) و شانزده هزار و صدو و نود و نه حدیث است و در مدت بیست سال تحقیق و تفحص کرده، سپس تألیف فرموده است. وی مرجع فتوای خاص و عام بود (14)، این این اثیر، دانشمند معروف اهل تسنن، در «جامع الاصول» از وی به عنوان مجدد مذهب امامیه در سال سیصد هجری نام می برد (15) و فیض کاشانی ضمن تمجید از کتب اربعه، می فرماید: کافی شریفترین، مطمئن ترین، کاملترین و جامعترین آن ها است(16). کلینی در سال 329 اول غیب کبری در شهر بغداد وفات کرد و در «باب الکوفه» به خاک سپرده شد. شیعیان مرقدی روی قبرش بنا نمودند و به عنوان زیارتگاه عموم مردم شناخته شد.
کتاب های دیگری نیز از کلینی به نام های «رد برقرامطه» کتاب «تعبیر رؤیا»، «رسائل الائمه علیها سلام» به یادگار مانده است (17).

2 - ابو علی برفری (18)
ابو علی احمد ابن جعفر ابن سفیان بزوفری، معروف به ابو علی بزوفری، شاگرد مخصوص و ممتاز احمد بن ادریس و یکی از محدثین و راویان پر تلاش شیعه در عصر خویش بود. او شاگردانی همچون: شیخ مفید، حسین ابن عبیدالله غضائری و شیخ ابو عبدالله تلعکبری (متوفی؛ 385 ه ق) تربیت کرده.
شیخ طوسی می نویسد: تلعکبری از او روایت کرده و در سال 365 از وی حدیث شنید و اجازه گرفت. شیخ مفید و حسین ابن عبیدالله غضائری (که شاگردان وی می باشند) نیز از او به ما روایت نقل کرده اند (19).

3 - ابو عبدالله بزوفری (سفیر امام زمان علیه السلام)
ابو عبدالله حسین ابن علی بزوفری مانند پسرعموی خویش، ابو علی بزوفری، از شاگردان احمد ابن ادریس بود و همانند او مقام استادی تلعکبری، شیخ مفید و حسین بن عبیدالله غضائری داشت، ولی شخصیت علمی وی به مراتب بالاتر از ابوعلی است و کتاب هایی همچون «حج» - «ثواب الاعمال» - «احکام صید» - «رد بر واقفیه» و «سیرة النبی و الائمه علیها سلام فی المشرکین» از تألیفات او است. شیخ طوسی با یک واسطه، و شیخ مفید (شاگرد وی) بدون واسطه از او روایت نقل کرده اند. محدث قمی (قدس سره) می نویسد: از روایت کمال الدین تظاهر می شود، او یکی از سفراء امام زمان علیه السلام بوده است که از امتیازهای درخشان در زندگی این شخصیت فرزانه این است که سند دعای ندبه به فرزند دانشمند و محدث او، محمد بن حسین بزوفری» می رسد (20).

4 - علی ابن حاتم قزوینی
آثار و تألیفات زیادی از علی ابن حاتم قزوینی بجا مانده است. شیخ طوسی می گوید: «ابو الحسن علی ابن حاتم قزوینی» دانشمندی موثق و مورد اعتماد است. او کتاب های متعددی به رشته تحریر در آورد که بسیار نیکو و مورد اعتماد است. کتاب های او در موضوعات مختلف فقهی همچون، وضوء، صلوة، صوم، زکات، حج، عمل شهر رمضان، توحید و... است. علاوه بر کتاب های فوق نجاشی کتاب های «شناخت اذان»، «قبله»، «وقف»، «سهو»، «یوم و لیله»، «فرائض»، «مصابیح النور»، «بیان و ایضاح»، «مصابیح موازین عدل»، علل، «الصفوة فی اسماء امیر المؤمنین (علیه السلام)، «صفات انبیاء»، «رد بر قرامطه»، «رد بر اهل بدعتها و حدود دین» زا نیر بر تألیفات او می افزاید و می نویسد: این کتاب ها را ابو عبدالله بن شاذان به نقل از ابوالحسن علی ابن حاتم به ما نقل کرد (21).
مانند احمد بن جعفر بن محمد ابن قولویه، جعفر بن محمد ابن قولویه، علی ابن الحسین بن بابوبه قمی و... و در کتاب «معجم رجال الحدیث»، اسامی 15 نفر از آنان ذکر شده است.

فرزندان محدث
احمد ابن ادریس دو فرزند دانشمند از خود به یادگار گذاشته که هر دو از محضر پدر بهره مند شده اند.

1 - حسن ابن احمند ابن ادریس قمی
او از محدثین مورد اعتماد امامیه است، و عموما از پدرش حدیث نقل می کند. آثارش را می توان در کتاب های «کمال الدین» (باب 33 و 42)، «عیون اخبار الرضا» (باب 5، ج 1) «تهذیب» (ج 6، ح 168) در موضوع زیارت امام هشتم علیه السلام یافت، حسن ابن احمد استاد حدیث شیخ صدوق نیز می باشد و بارها از استادش، حسن بن احمد روایت نقل کرده، از وی تجلیل می کند، محمد ابن احمد بن داود هم یکی دیگر از شاگردان حسن ابن احمد محبوب می شود (22).

2 - حسین ابن احمد ابن ادریس قمی
حسین ابن احمد هم مثل برادرش حسن از محدثین مورد اعتماد و عنایت علمای بزرگ امامیه است. وی مکنی به ابو عبدالله و استاد شخصیت هایی همچون شیخ صدوق، تلعکبری، حسین ابن علی ابن بابوبه (برادر شیخ صدوق) و حیدر ابن محمد ابن نعیم سمرقندی (دانشمند جلیل القدر شیعه)است که بعضی از آنان از محضر وی استفاده کرده، اجازه روایتی دریافت کردند.
در عظمت شخصیت وی و برادرش همین کافی است که شیخ صدوق، زئیس محدثین شیعه هر کجا از ایشان اسم می برد و یا روایت نقل می کند، رحمت فرستاده و از آنان اظهار رضایت می کند، صاحب «اعیان الشیعه» نیز می فرماید: این نکته، می تواند دلیل بر مقبولیت روایت و شخصیت وی نزد علمای شیعه باشد (23)، اینک نمونه ای از روایت حسین ابن احمد را به نقل از شیخ صدوق در امالی، مرور می کنیم.

آرزوی خدایی
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) من تمنی شیئا و هو لله رضا کم یخرچ من الدنیا حتی یعطاه (24).
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هر کس چیزی را آرزو کند که رضای خدا در آن است قبل از اینکه از دنیا برود، خداوند متعال او را به آرزوی خویش می رساند.

سفر به سوی ابدیت
احمد ابن ادریس که در قرن سوم و اوائل قرن چهارم زندگی سراسر افتخار خویش را می گذرانید، بعد از یک عمر کوشش در راه تحقق اهداف عالیه اسلامی و آثاری مدون و شاگردانی مبرز و احادیث نورانی از اهل بیت (علیه السلام) در سال 306 در منطقه «قرعاء» در راه مکه از مسیر کوفه، دعوت آسمانی را لبیک گفته و روح بلندش به ملکوت اعلاء پر کشید (25).

نمونه ای از روایات احمد ابن ادریس
نمونه هایی از احادیث احمد بن ادریس را به عنوان حسن ختام این نوشتار ذکر می کنیم.

1 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: من صدق لسانه زکا عمله، و من حسنت نیته زادالله فی رزقه، و من حسن بره باهله زاد الله فی عمره (26).
امام صادق (علیه السلام) فرمود: آنکه زیانش راستگو است، عملش پاکیزه می شود و آنکه نیتش خوب است، خداوند متعال روزی او را زیاد خواهد کرد و هر کس با خانواده خویش خوشرفتاری کند، خداوند عمرش را افزایش می دهد.

تجدید وضو
2 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: الظهر علی الطهر عشر صفات (27).
امام صادق (علیه السلام) فرمود: تجدید وضو، بدون اینکه حدثی صادر شود، ده حسنه دارد.

نور نخستین
3 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: ان لله کان اذ لا کان، فخلق الکان و المکان، و خلق نور الانوار، الذی نورت منه الانوار و اجری فیه من نوره الذی نورت منه الانوار و هو النور الذی خلق منه محمدا و علیا، فلم یزالا نورین، اولین، اذ لاشی ء کون قبلهمات، فلم یزالا یجریان طاهرین مطهرین فی الاصلاب الطاهره حتی افترقا فی اطهر طاهرین فی عبدالله و ابی طالب علیها سلام (28).
امام صادق (علیه السلام) فرمود: خدا بود، آنگاه که هیچ پدیده ای نبود، سپس پدیده و مکان و نور الانوار را آفرید، که همه نورها از او نور گرفت و از نور خود که همه نورها از آن نور یافت در آن (نور الانوار) جاری ساخت و همان نوری است که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و علی (علیه السلام) را از آن آفرید، پس محمد و علی (علیه السلام) دو نور نخستین بودند، زیرا بیش از آنها چیزی پدید نیامده بود و آن دو پاک و پاکیزه در صلبهای پاک جای بودند تا آنکه در پاک ترین آنها (عبدالله و ابوطالب) از یکدیگر جدا گشتند.

دامان پاک و بهشتی
4 - عن ابی عبدالله (علیه السلام) قال: نزل جبرئیل (علیه السلام) علی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا محمد! ان ربک یقرئک السلام و یقول انی قد حرمت النار علی صلب انزلک و بطن حملک و حجر کفلک، فالصلب صلب ابیک عبدالله بن عبدالمطلب و البطن الذی حملک فآمنه بنت و هب و اما حجر کفلک فحجر ابی طالب - و فی روایة ابن فضال - و فاطمه بنت اسد (29).
امام صادق علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد و گفت: ای پیامبر پروردگارت سلام می رساند و می فرماید: من آتش دوزخ را بر پشتی که ترا فرود آورد شکی که بر تو آبستن شد و دامانی که ترا پرورید حرام کردم: آن پشت، پشت عبدالله بن عبدالمطلب است و شکمی که به تو آبستن شد، آمنه دختر وهب می باشد و اما دامانی که تو را پرورید، دامان ابی طالب است، - و طبق روایت ابن فضال - فاطمه بنت اسد است.

«پی نوشتها»
1 - معجم رجال الحدیث، ج 2، ص 36.
2 - مفاخر اسلام، ج 2، ص 215.
3 - معجم رجال الحدیث، ج 2، ص 37.
4 - همان.
5 - فهرست شیخ طوسی، ص 26، اعیان الشیعه، ج 2، ص 477، رجال شیخ، ص 428.
6 - مفاخر اسلام، ج 2، ص 211، به نقل از رجال کشی، ص 185، معلوم می شود احمد ملقب به «معلم» بوده است و این شاید به جهت استادی وی نسبت به علمای عصر بوده است.
7 - خلاصه الاقوال، ص 16.
8 - اعیان الشیعه، ج 2، ص 40.
9 - معجم رجال الحدیث، ص 477.
10 - مفاخر اسلام، ج 2، ص 214، بنقل از اعلام الشیعه، نوابغ الروایات فی رابعة المات، ص 19.
11 - همان منبع.
12 - کلین بر وزن زبیر روستایی در نزدیکی شهر ری می باشد که پدر وی یعقوب ابن اسحاق در آنجا مدفون است.
13 - احتمالا مراد از «بیت» در عبارت مرحوم محدث قمی «سطر» باشد.
14 - فوائد الرضویه، ص 658.
15 - جامع الاصول، ج 11، 323،د با تلخیص.
16 - مقدمه وسائل الشیعه، ص 65.
17 - فوائد الرضویه، ص 658.
18 - بزوفر به فتح با وفاء، روستایی بزرگ نزدیک منطقه واسط واقع در غرب بغداد است.
19 - رجال شیخ، ص 443، و فوائد الرضویه، ص 14.
20 - با استفاده از فوائد الرضویه، ص 144، و مفاخر اسلام، ج 2، ص 114، و ص 116، به نقل از نوابغ الروات.
21 - رجال نجاشی، ص 186 و مفاخر اسلام، ج 2 (به نقل از رجال شیخ) ص 482 و فهرست ص 98.
22 - معجم، ج 4، ص 291، و مفاخر اسلام، ج 2، ص 216.
23 - اعیان الشیعه، ج 5، ص 417.
24 - وسائل الشیعه، ج 12، ص 54، به نقل از امالی صدوق 12 / 463.
25 - رجال نجاشی، ص 67.
26 - وسائل الشیعه، ج 1، ص 55، ج 19.
27 - همان، ص 376، ج 3.
28 - اصول کافی، جزء 1، کتاب الحجة، باب مولد النبی، ج 9.
29 - همان، ج 21.