1. ارائه پژوهش و تحلیلى جامع از مبحث «انتظار از دین‏» مرهون پژوهشهاى مختلف تاریخى، جامعه‏شناسى، هرمنوتیک، شناخت‏شناسى، کلامى، تفسیرى و فقهى است. با غفلت از مؤلفه‏ها و مفروضهاى آن نمى‏توان به نظریه‏اى منسجم و شایسته در این زمینه رسید. نیز مفاهیم بسیارى همچون مقاصد شریعت، جامعیت دین و منطقة الفراغ با موضوع انتظار از دین در تعامل یا با آن ارتباط وثیق دارد. یکى از مفاهیمى که در دوره معاصر وارد جهان اسلام شد و با انتظار از دین ربط و پیوند دارد، سکولاریزم است.
مقوله‏هاى قلمرو دین، گوهر دین، جامعیت و چگونگى تفسیر نصوص، که در مبحث انتظار از دین مطرح است، در اندیشه‏ها و نوشته‏هاى علمانیون نیز مورد بحث قرار گرفته است. از این رو قلمرو علمى مشترک بین آن دو یافت مى‏شود.
گاهى انتظار از دین تاویل به قلمرو دین، یعنى توقع دخالت دین در عرصه‏هایى از حیات جمعى و فردى مى‏رود. علمانیت نیز به نقد و بررسى این دخالتها مى‏پردازد. از این رو علمانیت‏خواهان ویژه کردن قلمروهاست. هرگاه انتظار از دین به انتظار از نصوص دینى ارجاع شود، علمانى هم قائل به نوعى فهم از نصوص است و فهمهاى دیگر را قابل نقد مى‏داند. در اینجا تفسیر و تاویل، چگونگى و چرایى تفسیر ویژه، قابلیت متون براى تفسیر و نوع فهم دغدغه مشترک فکرى هر دوست.
در کتابهاى کلاسیک که در حوزه اسلامى نوشته شده، سکولاریزم و علمانیت داراى چهار بار معنایى با چهار گونه کاربرد است: (1) الحاد; (2) علمانیت، یعنى مطلق جداانگارى دین از سیاست; (3)به شیوه و سیره زمامدارانى که در تقنین و اجرا بر پایه شریعت‏به تمشیت امور نمى‏پردازند، سکولار و لائیک گفته مى‏شود; (4)علمانیت گرایشى علمى در بین متفکران مسلمان است که به گونه‏اى میراث و نصوص را تفسیر مى‏کند که به تفکیک مسؤولیتها و تعیین قلمروها و وظایف دین، عقل، علم و عرف مى‏انجامد. (1)
قرائت چهارم از سکولاریزم به عنوان یک واقعیت در جهان اسلام و به دور از داورى ارزشى مثبت‏یا منفى درباره آن با مقوله‏هاى انتظار از دین، اهداف دین و قلمرو دین در ارتباط‏است.

2. از یک نگاه متفکران مسلمان در دوره معاصر به دو گروه جامعیت‏گرایان و محدودگرایان طبقه‏بندى مى‏شوند. هر دو جریان در بردارنده طیف گسترده و مشبک از آرا و دیدگاههاى گوناگون مى‏باشند. اما در یک نگاه کلى و اجمالى، جریان اول به شاملیت دین و شریعت‏بر عرصه‏هاى مختلف حیات انسان و جریان دوم به ویژه کردن قلمروهاى شریعت و دیانت مى‏اندیشد. به لحاظ ضیق واژگان موجود در فرهنگ اسلامى هنوز نمایه‏هاى گویا و جامعى براى تسمیه آنها رواج نیافته است. بویژه گرایش «محدودگروى‏» یا قائلان به تفکیک (تفکیکیها) به غلط به سکولاریزم و لائیک، که داراى بار غیر اسلامى و غربى و گاهى منفى است و در ادبیات عرب به علمانیت موسوم شده است. تاریخچه واژه علمانیت (علمانیة) در فرهنگ عرب و تطورات انتشار و استعمال آن بخوبى معلوم نیست، ولى ریشه‏هاى آن در سخنان کسانى همچون محمد عبده و فرح انطوان یافت مى‏شود. (2) در ساختار واژه علمانیت هم اختلاف است. گروهى معتقدند از علم اشتقاق یافته و باید به کسر عین (علمانیت) تلفظ شود. (3) یعنى قلمرو دانشهاى بشرى و کارکرد آن در زندگى انسان از حیطه وحى و نقش آن درعرصه‏هاى دیگر زندگى قابل انفکاک است. گروه دیگر اشتقاق از عالم و تلفظ به علمانیت رامى‏پسندند که به معناى تفکیک عالم (دنیا) از آخرت است. دیگران هر دو را جایز مى‏شمارند. (4)
در غرب واژه سکولاریسم از ریشه لاتین Saeculum به معناى گروه و نسلى از مردم است که بعدها در معناى اصطلاحى کنیسیه‏اى عالم دنیوى در مقابل عالم روحى و بعد از رنسانس در فرهنگ پروتستان به انفکاک و جدایى قلمروهایى بشرى از دین معنا شد. در فرهنگ کاتولیکى بیشتر واژه لائیک در همان معنى کاربرد دارد.
علمانیان با منفى دانستن کارکرد عملى شریعت‏به شریعت مضیق مى‏اندیشند یا نهادهاى دینى برخاسته از شرع را ناموفق مى‏دانند و یا مطاوى و مضامین شرع و دین را ناظر بر عرصه‏هاى خاص و در راستاى مقاصد ویژه مى‏بینند. نقدهاى منتقدین علمانیت هم در همین سه زمینه است.

3. ویژگى‏هاى این ماخذشناسى عبارتند از:
مآخذ معرفى شده گزیده‏اى از منابع متقن است. سعى شده منابع موجود در ایران معرفى‏شود.
در این فهرست نوشته‏هاى درباره علمانیت، تحلیلها و نقدها همه آورده شده تا راه براى پژوهشهاى دیگر هموار گردد.
فقط منابعى که موضوع اصلى آنها سکولاریزم یا نقد علمانیت است، آورده شده، نه نوشته‏هایى که ذیل عناوین دیگر به این بحث پرداخته‏اند.
فقط نوشته‏هایى که براساس و با توجه به فرهنگ و اندیشه اسلامى نوشته شده‏اند، معرفى شده است.
منابع سه زبان فارسى، عربى و اروپایى تفکیک شده‏اند.
مقالات در کنار کتابها آمده و براى تمایز آنها از علائم استاندارد استفاده شده است: کتابها با خط مورب (ایرانیک) و مقالات در گیومه نمایش داده شده‏اند.
این فهرست‏شامل منابعى در موضوعهاى مباحث نظرى سکولاریزم، تاریخچه آن، وضعیت علمانیت در کشورهاى اسلامى و بررسى و نقد آرا شخصیت‏هاست.

(منابع عربى)
ابراهیم، موسى ابراهیم.
ثقافة المسلم بین الاصالة والتحدیات. چاپ اول: الدوحة، دارالثقافة، 1413ق/ 1992م.
در باب دهم (حاضر العالم الاسلامى) تحت عنوانهاى فکر علمانى و العلمانیون و الاصولیون به نقد و بررسى دیدگاههاى علمانیون پرداخته است.
ابوحمدان، سمیر.
فرح انطون صعود الخطاب العلمانى. بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1992م/ 1413ق. 223ص.
ابولغد، ابراهیم.
«الانسحاب من مسار العلمنة‏». مجلة السیاسة، مجلد بیست و هشتم، ش‏4 (1966م). ص‏447476.
ابوالمجد، احمد کمال.
«السلطة السیاسیة فى الاسلام بین الحکم الدینى و العلمانیة‏». العربى، ش‏309 (8/1984م). ص‏2.
احمد، یوسف کمال.
مستقبل الحضارة بین العلمانیة والشیوعیة والاسلام. [بیروت، 1984م]
ارکون، محمد.
1 «الاسلام والعلمانیة‏». الواقع، سال اول، ش‏1 (4/1981م). ص‏1216.
2 العلمنة والدین: الاسلام، المسیحیة، الغرب. ترجمه هاشم صالح. چاپ دوم: بیروت، دار الساقى، 1993م. 136ص.
3 «الفصل بین الکنیسة‏و الدولة، مشکلة الاسلام والعلمنة‏». الفکر الاسلامى نقد و اجتهاد. ترجمه هاشم صالح. بیروت، دار الساقى، 1992م. ص‏5772.
اسماعیل، محمود.
الاسلام السیاسى بین الاصولیین والعلمانیین. الکویت، الشراع، 1993م. 174ص.
ایمان، محمد کمال‏الدین.
«الاسلام السیاسى وعقم المنهج العلمانى‏». مجلة المسلم المعاصر ، سال سیزدهم، ش‏50 (6/1408ق). ص‏151162.
بلقزیز، عبدالاله.
1 «فى نشؤ واخفاق دعوة العلمانیة‏». الوحدة (الرباط)، سال سوم، ش‏2627 (تشرین الثانى کانون الاول 1986م).
2 القومیة والعلمانیة: الآیدیولوجیا والتاریخ. الرباط، 1989م.
در مجله منبر الحوار به قلم محمد حسین دکروب معرفى شده است (ش‏15، خریف 1989م/ 1410ق. ص‏130140).
البهنساوى، سالم.
تهافت العلمانیة فى الصحافة العربیة. قاهره، دارالوفاء، [1985م].
البهى، محمد.
1. «آثار العلمانیة سیاسیا فى المجتمع الاسلامى‏». منار الاسلام، 2/1976م. ص‏95100.
2. العلمانیة والاسلام بین الفکر والتطبیق. قاهره، مطبعة الازهر، 1976م.
3. «علمانیت و الحاد». الفکر الاسلامى والمجتمع المعاصر. قاهره، مکتبة وهبه، 1402ق. ص‏1338.
4. العلمانیة وتطبیقها فى الاسلام. قاهره، مکتبة وهبة، [بى‏تا].
تیخو نوفا، تاتیانا.
ساطع الحصرى رائد المنحى العلمانى فى الفکر القوى العربى. ترجمه توفیق سلوم. موسکو، دارالتقدم، 1987م.

(معرفى و توصیف)
مجله العربى، ش‏350 (1/1988م). ص‏220224 (به قلم جمال وردة)
الوحدة، سال پنجم، ش‏53 (2/1989م). ص‏299306 (به قلم ترکى على الربیعو).
تیزینى، الطیب.
«العلمانیة فى الفکر العربى‏». على طریق الوضوح المنهجى: کتابات فى الفلسفة والفکر العربى. چاپ اول: بیروت، دارالفارابى، 1989م. ص‏5161.
الجابرى، محمد عابد.
«العلمانیة والاسلام‏». الیوم السابع، 3نیسان/ ابریل 1989.
«جدل العلمانیة والاسلام المعارض فى تونس‏». الهلال الدولى، سال سوم، ش‏4 (جمادى الاولى 1410)، ص‏4.
جرشیه، على.
«العلمانیة‏». الاتجاهات الفکریة المعاصرة. المنصوره، دارالوفاء، 1409ق. ص‏49119.
الجندى، انور.
1. «انتصار الاسلام وهزائم العلمانیة‏». منار الاسلام، سال چهاردهم، ش‏11 (11/1409ق). ص‏69.
2. سقوط العلمانیة. چاپ دوم: بیروت، دارالکتاب اللبنانى، 1908م. 199ص.
3. «قضایا فى المیزان: العلمانیة‏». منار الاسلام، سال سیزدهم، ش‏4 (4/1408ق). ص‏9299.
حاطوم، احمد.
«العلمانیة بکسر العین لابفتحها». الناقد، سال دوم، ش‏20(شباط/فبرایر 1990).
حداد، غریغوار.
«المسیحیة والعلمانیة‏». مواقف، ش‏39 (1980م).
الحسن، محمد.
«العلمانیة وفصل الدین عن الدولة‏». المذاهب والافکار المعاصرة فى التصور الاسلامى. الدوحه، دارالثقافة، 1986م. ص‏253268.
حنفى، حسن.
1. «السلفیة والعلمانیة فى فکرنا المعاصر». الازمنه، سال سوم، ش‏15 (34، 1989م). ص‏6069.
2. «العلمانیة والاسلام‏». الیوم السابع، 3نیسان/ ابریل 1989.
3. «العلمانیة والفکر الانقلابى وتحدیات العصر». الدین والثورة: الیمین والیسار فى الفکر الدینى، قاهره، مکتبه المدبولى، [1989م]. ص‏298313.
الحوالى، سفر بن عبدالرحمن.
العلمانیة، نشاتها وتطورها وآثارها فى الحیاة الاسلامیة المعاصرة. پایان‏نامه کارشناسى ارشد، کلیة الشریعة لجامعة ام القرى، 1402ق. 626ص.
خان، ظفر الاسلام.
«طه حسین مهندس التغریب والعلمنة فى العالم العربى‏». البعث الاسلامى، مجلد سى‏وسوم، ش‏5 (1/1409ق). ص‏4653. و ش‏6 (2/1409ق). ص‏6776.
الخشاب، سامیه مصطفى.
«العلمانیة واثرها فى الدین‏». دراسات فى اجتماع الدینى، الکتاب الاول: علم الاجتماع الدینى. چاپ دوم: قاهره، دارالمعارف، 1993م. ص‏149158.
خلف‏الله، محمد احمد.
1. «الاسلام وعلمانیة الدولة‏». الطلیعة العربیة، ش‏129 (1985م).
2. «الدولة العلمانیة لیست ملحدة‏». الیقظة العربیة (7/1989م).
3. «العروبة والدولة العلمانیة‏». المستقبل العربى، ش‏5 (کانون الثانى 1979). ص‏4654.
4. «القومیة والاسلام والعلمنة‏».قضایا عربیة، سال هفتم، ش‏3 (آذار 1980). ص‏2531.
خلیفه، عصام.
«مدخل الى تحدید العلمانیة وتطورها فى الغرب‏». مجلة الجندى (نیسان 1982). ص‏2427.
خلیل، عمادالدین.
تهافت العلمانیة. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1977م. 228ص.
بخشى از آن در مجلة الحکمة (بیروت)، ش‏9 و 10 (7/1401ق). ص‏8891 منتشر شده است.
الخورى، بولس.
«الدین والعلمنیة‏». مجلة آفاق، سال اول، ش‏4 (نیسان 1974). ص‏4857.
الدمبرى، مصطفى.
العلمانیة واثرها فى وسائل الاعلام. پایان‏نامه کارشناسى ارشد، کلیة اصول الدین لجامعة الازهر، 1983م.
در مجله منار الاسلام (سال دوازدهم، ش‏1 (1/1407ق). ص‏114122) توسط بدر محمد بدر معرفى شده است.
زیادة، خالد.
«دور فئة الکتاب الاداریین فى علمنة الدولة العثمانیة‏». الاجتهاد، ش‏3 (ربیع 1989). ص‏161196.
سعد، حسین.
بین الاصالة والتغریب فى الاتجاهات العلمانیة عند بعض المفکرین العرب المسلمین فى مصر. چاپ اول: بیروت، المؤسسة الجامعیة للدراسات والنشر والتوزیع، 1413ق/ 1993م. 183ص.
سلیمان، زهیر.
«العلمانیة مرض ممیت‏». التوحید، سال ششم، ش‏31، ربیع الاول والثانى 1408ق، ص‏48106.
شامه، محمد و دیگران.
«الالحاد والعلمانیة حول تاریخ التدین‏». عقاید و تیارات فکریة معاصرة. چاپ اول: الدوحه، دار قطرى، 1413ق. ص‏244282.
شکرى، غالى.
«البحث عن علمانیة جدیدة: کیف ضاعت العلمانیة فى المشروعین القومى والاشتراکى‏». الناقد، سال دوم، ش‏21 (آذار 1990). ص‏1825.
شمس الدین، عارف فائق.
«العقل والعقلانیة فى مفهوم حملة لواء العلمانیة‏». الهلال الدولى، سال سوم، ش‏2 (اول ربیع‏الثانى 1410ق). ص‏911.
شمس‏الدین، محمد مهدى.
1. «حول العلمانیة‏». الهادى (قم)، سال پنجم، ش‏2 تا 4 (1397ق).
2. العلمانیة: تحلیل ونقد للعلمانیة محتوى وتاریخا فى مواجهة المسیحیة والاسلام. بیروت، المؤسسه الجامعیة للدراسات والابحاث، 1983م. 220ص.
بخشى از آن در مجله المنطق، ش‏12 (1/1401ق). ص‏7178.

(ترجمه فارسى)
حکومت منهاى دین: بررسى همه‏جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت (لائیک) در رویارویى با مسیحیت و اسلام. ترجمه حسن شمس گیلانى. تهران، بى‏نا، 1362. 188ص.
صالحیة، محمد عیسى.
ساطع الحصرى بین العروبة والعلمانیة‏». مجلة العلوم الاجتماعیة، سال هفدهم، ش‏3 (خریف 1989). ص‏305321.
صعب، حسن.
المحاولات العلمانیة فى الدول الاسلامیة المعاصرة. [بیروت، دارالتنویر، بى‏تا] . 387ص.
الصمد، ریاض.
«کیف نرى لبنان العلمانى الجدید؟». الآداب، سال بیست‏وپنجم، ش‏5 و6 (آیار حزیران 1977). ص‏1517.
ضاهر، عادل.
1 الاسس الفلسفیة للعلمانیة. بیروت، دارالساقى، 1993م. 429ص.
2 «الاسلام والعلمانیة‏». الاسلام والحداثة. لندن، دارالساقى، 1990م.
ضاهر، مسعود.
«لبنان النهضة مجددا على قاعدة العروبة العلمانیة‏». الفکر العربى المعاصر، ش‏37 (12/ 1985 1/ 1986م). ص‏120133.
الطیبى، بسام.
«الاسلام والعلمنة‏». قضایا عربیة، سال هفتم، ش‏3 (آذار 1980م). ص‏1324.
عبدالرحمن، انور.
«هکذا رد الغزالى على (علمانى) القرن الخامس الهجرى‏». الهلال الدولى، سال سوم، ش‏5 (جمادى الاولى 1410). ص‏5.
عبداللطیف، کمال.
«مفهوم العلمانیة فى الخطاب السیاسى العربى: الحدود والآفاق‏». الوحدة (الرباط)، سال سوم، ش‏31 و32 (8و9/ 1407ق). ص‏6074.
عبدالمنعم، عبدالمبدئ احمد.
«العلمانیة غارة مدمرة للادیان السماویة‏». منارالاسلام، سال دهم، ش‏6 (6/1405ق). ص‏1621.
عبدالرحمن، انور.
«الصحوة الاسلامیة وجبهة العلمانیة‏». الهلال الدولى، سال اول، ش‏1 (صفر 1408). ص‏5.
عثمان، محمد فتحى.
«قضایا حیویة: اقتران القومیة بالعلمانیة مصدر شکوک الاسلامیین‏». العربى، ش‏266 (1/1981م). ص‏63.
العرمابى، محمد زین‏الهادى.
نشاة العلمانیة ودخولها الى المجتمع الاسلامى. ریاض، دارالعاصمة، 1407ق.
العظم، یوسف.
انتصار العلمانیة على الخرافة لا على الدین. بیروت، مؤسسه الرسالة، بى‏تا.
العظمة، عزت.
العلمانیة من منظور مختلف. چاپ اول: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1992م. 378ص.
العلایلى، عبدالله.
«کلمة علمنة‏». مجلة آفاق، حزیران 1978. ص‏12.
على، محمد احمد اسماعیل.
«الاسلام والتنهیة دون علمانیة‏». الوعى الاسلامى، ش‏286 (8/1408ق). ص‏4.
عماره، محمد.
1 الاسلام بین العلمانیة والسلطة الدینیة. قاهره، دار ثابت للنشر والتوزیع، 1402ق/ 1982م. 45ص.
2 الاسلام والعروبة والعلمانیة. چاپ اول: بیروت، دارالوحدة، 1981م.
3 «الحوار بین الاسلامیین والعلمانیین‏». منبر الحوار، ش‏15 (خریف 1989م). ص‏716.
4 العلمانیة ونهضتنا الحدیثة. قاهره، دارالشروق، 1986م.
العمرى، نادیه شریف.
«العلمانیة‏». اضواء على الثقافة الاسلامیة. بیروت، مؤسسة الرسالة، 1406ق. ص‏227253.
العیسمى، شبلى.
العلمانیة والدولة الدینیة. بغداد، دارالشؤون الثقافته العامة، 1986م.
الغزالى، محمد.
الاسلام والعلمانیة فى اول مناظرة علمنیة فى مصر. قاهره، 1986م.
غلیون، برهان.
«العلمانیة ونقد الدین‏». نقد السیاسة: الدولة والدین. چاپ اول: بیروت، المؤسسة العربیه للدراسات والنشر، 1991م. ص‏274350.
فاید، ذکریا.
1 العلمانیة، النشاة والاثر فى الشرق والغرب. قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1988م. 218ص.
2 «مدى شرعیة علمانى الشرق فى البحث عن اطر جدیدة بدلا من الاسلام‏» مقاله ارائه شده به الندوة العالمیة عن تاثیر القومیة على الامة الاسلامیة (لندن، 1985م).
فرج، السید احمد.
جذور العلمانیة: الجذو التاریخیة للصراع بین الاسلام والعلمانیة فى مصر منذ البدایة وحتى عام 1948م. چاپ اول: المنصوره، دارلاوفاء، 1985م. 108ص.
فکار، رشدى.
«امتنا العربیة بین الاسلامیة والعلمانیة‏». مجلة دارالحدیث الحسنیة، ش‏3 (1402ق/ 1982م). ص‏399409.
فوده، فرج.
حوار حول العلمانیة. قاهره، بى‏نا، 1993م. 167ص.
قاسم، عون الشریف.
«التحدى العلمانى: الجذور والابعاد». الدوحة، دیسمبر 1979. ص‏18.
قبانى، عبدالعزیز.
«العلمنة والعروبة‏». مجلة آفاق، حزیران 1978. ص‏4862.
القرضاوى، یوسف.
الاسلام والعلمانیة وجها لوجه. چاپ دوم: بیروت، مؤسسه الرسالة، 1411ق/ 1990م. 224ص.
القزى، ناصیف.
«العلمنة فى بدایة النهضة العربیة‏». الاحیاء العربى، ش‏6 (کانون الاول 1979). ص‏12.
قطب، محمد.
مذاهب فکریة معاصرة: الدیمقراطیة، الشیوعیة، العلمانیة، العقلانیة، القومیة، الوطنیة، الانسانیة، الالحاد. چاپ اول: بیروت، دارالشروق، 1403ق/ 1983م. 654ص.
القوتلى، حسین.
«المطلوب رئیس لالغاء العلمنة اللبنانیة‏». الفکر الاسلامى، مجلد هفدهم، ش‏4 (4/1988م). ص‏612.
کامل، عبدالعزیز.
«العلمانیة بین الدین والدولة والحیاة‏». العربى، ش‏349 (12/1987م). ص‏1823.
ماضى، ایلى نعیم.
فى سبیل العلمنة، بیروت، دارالینابیع، 1976م.
محرم، محمدرضا.
«العلمانیة والکهانة ومستقبل السیاسى فى مصر». فکر، ش‏15 (11/1989م).
محمد، یوسف کمال.
مستقبل الحضارة بین العلمانیة والشیوعیة والاسلام. قاهره، المختار الاسلامى، 1974م. 251ص.
محیى‏الدین، علاء.
«ان ترقیع الواقع العلمانى للاسلام مبدا خطیر». المختار الاسلامى، مجلد نهم، ش‏64 (5/1988م). ص‏2025.
مرشو، غریغوار.
«العلمانیة فى حدها وحدودها». رسالة الجهاد، سال هشتم، ش‏78 (6/1989م). ص‏8690.
«مستقبل الحوار الاسلامى العلمانى‏». جریدة الشرق الاوسط، ش‏4182 (11 مایو 1990م).
مشهدانى، عبدالکریم.
العلمانیة وآثارها على الاوضاع الاسلامیة فى ترکیا. چاپ اول: ریاض، المکتبة الدولیة ومکتبة الخافقین بدمشق، 1983م.
مصطفى، محمود یوسف.
«العلمانیة فکر مرفوض وخیر لدعاتها ان یاتونها مسلمین‏». منار الاسلام، 12/1407ق. ص‏1624.
مغیزل، جوزیف.
1 الاسلام والمسیحیة العربیة والقومیة العربیة والعلمانیة‏». المستقبل العربى، ش‏26 (4/1981م). ص‏83101.
2 العروبة والعلمانیة. بیروت، دارالنهار للنشر، 1980م. 195ص.
ملاعثمان، حسن.
«صور من مواقف العلمانیة فى محاربة الاسلام عن طریق التعلیم‏». مجلة کلیة العلوم الاجتماعیة (ریاض)، ش‏7 (1983). ص‏163187.
نجار، شکرى.
«ایدیولوجیة العلمنة احدى بدیهیات النهضة للعالم الاسلامى‏». الباحث، سال دوم، ش‏1 (تموز آب 1974م). ص‏8192.
«ندوة الحوار حول الاسلامیة والعلمانیة‏». منبر الحوار، ش‏15 (خریف 1989/ 1410ق). ص‏1759.
گزارش و مقالات ارائه شده به کنگره مزبور است. مقاله‏دهندگان عبارتند از: طارق البشرى، محمد عمارة، فهمى هویدى، محمد سلیم العوا، سعدالدین ابراهیم، على‏الدین هلال، محجوب عمر، مهدى الحافظ.
الواعى، توفیق یوسف.
اوهام العلمانیة حول الرسالة والمنهج. چاپ اول: المنصورة، دارالوفاء للطباعة والنشر، 1988م. 95ص.
الهادى، محمد زین.
1 اثر العلمانیة فى المجتمعات الاسلامیة. پایان‏نامه کارشناسى ارشد، الجامعة الاسلامیة (مدینه منوره)، 1400ق.
2 نشاة العلمانیة ودخولها الى المجتمع الاسلامى. چاپ اول: ریاض، دارالعاصمة، 1407ق. 151ص.
یاسین، على محیى‏الدین.
«الاسلام والعلمانیة‏». اضواء الاسلام، ش‏2 (4/1988م). ص‏67.
الیحیاوى، احمد.
«نفى العلمانیین لوجود الغزو الفکرى حلقة فى المؤامرة‏». الهلال الدولى، سال سوم، ش‏8 (5 رجب 1410). ص‏9.
یحیى، محمد.
فى الرد على العلمانیین. قاهره، الزهراء للاعلام العربى، 1988م.

(منابع فارسى)
الف. صلاح.
«سیاست لائیک‏هاى ترکیه‏». روزنامه جمهورى اسلامى، چهارشنبه 8 دى 1372، ش‏4225. ص‏15.
حداد عادل، غلامعلى.
«سکولاریزم یا جدایى دین از سیاست‏». مسجد، سال اول، ش‏5( شهریور و مهر1371). ص‏4044.
روزنامه اطلاعات، 25مهر 1371، ش‏19742. ص‏7و10.
با عنوان «سکولاریزم و دیندارى‏». رشد آموزش و معارف اسلامى، ش‏18 و 19.
خاتمى، محمد.
«بحثى درباره سکولاریزم، اومانیسم، غرب‏زدگى و آزادى در کشور». روزنامه اطلاعات، 19تیر 1370. ص‏9.
رفیع‏الدین، محمد.
پاکسازى سکولاریزم یا مبارزه با سیستم حکومت دنیوى روشنفکران. ترجمه سید غلامرضا سعیدى. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1368.
«ریشه‏یابى تاریخى گرایش به مکاتب الحادى و لائیک در کشورهاى اسلامى‏». پانزده خرداد، فروردین و اردیبهشت 1370. ص‏2729.
سروش، عبدالکریم.
«معنا و مبناى سکولاریزم‏». کیان، سال پنجم، ش‏26 (مرداد و شهریور 1374). ص‏413.
غرویان، محسن.
«نقدى بر اومانیسم، سیانتیسم، و سکولاریسم‏». روزنامه رسالت، 12 آذر 1374، ش‏2863. ص‏4.
فرهادپور، مراد.
«نکاتى پیرامون سکولاریزم‏». کیان، سال پنجم، ش‏26 (مرداد و شهریور 1374). ص‏1421.
محمدى، مجید.
«غسل تعمید سکولاریزم یا نجات دین‏». کیان، سال چهارم، ش‏21 (شهریور و مهر 1373). ص‏3034.
موسوى خراسانى، سید حسین.
«تلاش مسلمانان در نفى نظام لائیک در نیجریه‏» مجله سیاست‏خارجى، سال چهارم، ش‏3 (پاییز 1369). ص‏235248.
«نقبى بر تاریخچه جریانات لائیک در جهان و کشورهاى اسلامى‏». پانزده خرداد، دى 1369. ص‏811. و ش‏1( فروردین و اردیبهشت 1370). ص‏2730.
نقوى، على محمد.
«سکولاریزم یا تفکیک دین و دولت‏». جامعه‏شناسى غرب‏گرایى، مجلد دوم. تهران، امیرکبیر، 1364. ص‏108114.

(منابع انگلیسى و فرانسه)

(ترجمه عربى)
الفکر العربى فى عصر النهضة (1939-1798). ترجمه کریم عزقول. چاپ چهارم: بیروت، دارالنهار للنشر، 1977م.
با اینکه این اثر رهیافتهایى براى مبحث علمانیت دارد ولى فصل «طلائع العلمانیة: الشمیل وفرح انطون‏» مستقلا در این زمینه است.

پى‏نوشت‏ها:
1. خلیل، عمادالدین. تهافت العلمانیة. بیروت، مؤسسه الرسالة، 1399ق. ص‏7.
2. العظمة، عزیز. العلمانیة من منظور مختلف. چاپ اول: بیروت، مرکز دراسات الوحدة العربیة، 1992م. ص‏17.
3. همان. ص‏18. و حاطوم، احمد. «العلمانیة بکسر العین لابفتحها». الناقد، سال دوم، ش‏20 (شباط‏1990). ص‏4447.
4. شمس‏الدین، محمدمهدى. حکومت منهادى دین: بررسى همه‏جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت. ترجمه حسن شمس گیلانى. تهران، بى نا، 1362. ص‏104. و ضاهر، عادل. الاسس الفلسفیة للعلمانیة. چاپ اول: بیروت، دارالساقى، 1993. ص‏37 و38.

منبع: / فصلنامه / نقد و نظر / 1375 / شماره ۶، بهار ۱۳۷۵/۰۲/۰۰
نویسنده : محمد نوری