محقق قمی+فاضل قمی+ابوالقاسم گیلانی

پدر
آخوند ملا حسن پدر ابولقاسم از عالمان سرشناس شفت گیلان بود که در قرن 13 هجری می زیست. ایشان برای استفاده بیش تر از علما گیلان را به مقصد دیار عالم پرور اصفهان ترک نمود و در آنجا محضر میرزا هدایت الله و میرزا حبیب الله دو عالم روشن ضمیر آن سامان را درک کرد و بهره های وافری از درس آنان برد. زمان زیادی نگذشته بود که آن دو استاد بزرگ برای تصدی امور قضاوت و هدایت و ارشاد مردم به چاپلق از توابع بروجرد عازم شدند و ملا حسن نیز به دنبال آنان عزم سفر نمود و سرانجام با دختر استاد خویش میرزا هدایت الله ازدواج کرد و زندگانی تازه ای را آغاز نمود.

تولد میرزا
تاریخ سال 1151 ه. ق را نشان می داد و خانواده ملا حسن را انتظاری دل نشین آکنده ساخته بود. خانواده ایشان منتظر مولودی بودند که می رفت تا از عالمان تشیع و آغازگر تحولی عظیم گردد. عاقبت این انتظار با گریه های کودکی سعادتمند به پایان رسید و خانواده کوچک آن عالم ربانی را شادمانی فرا گرفت. کودک را ابوالقاسم نام نهادند. وی در دامان پاک مادری دل سوز دوران کودکی را سپری کرد و در زیر سایه پدری عالم و متقی به حیات خویش ادامه می داد، چهره ابوالقاسم آینده ای درخشان را نشان می داد.

آغاز حیات علمی
ابوالقاسم هوش و استعدادی فراوان و از دیگر همسالان خویش برتری در خور توجه داشت. از همان ابتدای کودکی با استمداد الهی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد و اولین درسهای دینی را در مکتب پدر فرا گرفت و بعد از مدتی درس آموزی از محضر پدر و با اجازه او راهی خوانسار شد و مشتاقانه در درس آیة الله حسین خوانساری حاضر شد و پس از کسب فیض از مجلس درس آن بزرگمرد قصد عتبات عالیات را نمود و به مانند پرنده ای عاشق به سوی آن سرزمین علم و فقاهت پرواز نمود و در آنجا توفیق حضور در محفل علمی استاد کل محمد باقر وحید بهبهانی را نصیب خود ساخت.

باغبانهای بوستان
باغبانی سرزمین پر خیر وجود ابوالقاسم را مردانی پاک سرشت بر عهده داشتند که در ذیل از آنها یاد می کنیم. آیة الله حسین خوانساری (متوفی 1191ه. ق) در اصفهان. محقق خوانساری یکی از فقیهان قرن 12 هجری است که در شهرستان اصفهان می زیست. و با قدرت علمی وی بود که قامت علم و حکمت راست ایستاد و علوم مختلف مسیر اصلی خویش را بازیافت. فقیهان ژرف اندیش وی را فرید عصر، یگانه زمان خویش، سلطان حکما، مربی فقها، برهان متکلمان لقب داده اند.
از شاگردان ایشان می توان به شیخ حر عاملی(ره)(مؤلف وسائل الشیعه) محمد باقر مجلسی(ره)، میرزا عبدالله افندی (مؤلف ریاض العلماء) اشاره کرد.
از جمله تألیفات وی شرحی بر کتاب اللمعة الدمشقیه شهید، تفسیر سوره حمد و مشارق الشموس است.
آیت الله محمد باقر وحید بهبهانی (متوفی 1208 ه. ق)در کربلا وی را محقق بهبهانی و استاد کل لقب داده اند. در سال 1118 ه. ق در اصفهان دیده به جهان گشود. وی از زمره شاگردان پدر عالمش محمد اکمل و ملا میرزا شیروانی و علامه مازندرانی بود که نزدیک به 60 اثر علمی از خود به یادگار گذاشته است. از مهمترین آثار وی:
مفاتیح الکلام، مصابیح الظلام، رساله اجتهاد، تقیه در اسلام، تعلیقه رجال، حاشیه وافی حاشیه بر مدارک و معالم و مسالک است.
یکی از شاگردان خوش فهم و با استعداد آن بزرگوار آقا ابوالقاسم قمی است که در کربلا از وی دانش اندوخته است.
آیة الله محمد باقر هزار جریبی(متوفی حدود 1170 ه. ق در نجف) ایشان از فقیهان نامور، عصر خود بود و در زندگانی کمالات اخلاقی و فضائل علمی و عملی زیبا داشت و الگوی اهل کمال به شمار می رفت.
شاگردان با فضیلت ایشان وحید بهبهانی، سید محمد مهدی بحرالعلوم، شیخ جعفر کبیر، سی علی طباطبایی و میرزا ابوالقاسم قمی است.
ایشان برای فراگیری علوم الهی، هزار جریب مازندران را به قصد شهرهای مقدس عراق ترک کرد و سالیانی از زندگانی با برکت خود را در نجف اشرف گذراند.

هجرتها
بعد از اینکه میرزا در عتبات از فقیهان بزرگ عصر بهره ها جست به قصد ترویج دین و ارشاد مردم ایران به ایران بازگشت و به زادگاهش چاپلق آمد ولی چون آنجا را برای انجام وظیفه مناسب نیافت و دچار مشکلاتی شد به اصفهان رفت و در مدرسه کاسه گران به تدریس پرداخت و در آنجا بود که شاگردان و عالمانی توفیق حضور در محفل ایشان را پیدا کردند. با آن حال نتوانست مدت زیادی در آن شهر بماند چرا که از شر حسودان و مدعیان فضل که وی را مانع خود می یافتند در امان نبود و این امر بسیار آزارش میداد. از همین رو اصفهان را به قصد شیراز ترک کرد و مدت سه سال در آنجا اقامت گزید و آنگاه به سوی قم روانه شد. با ورود ایشان به قم در مدتی اندک آوازه او همه جا را فرا گرفت و الطاف الهی با برکات و ترقی روز افزون خستگی سالهای پر رنج گذشته را از وی دور ساخت. با ورود ایشان به قم علاوه بر تدریس و پرورش طلاب و ارشاد مردم حاکمان زمان خویش را اندرز می داد. ایشان بارها فتحعلیشاه را نصیحت کرد و وظایف او را یادآور می شد.
روزی فتحعلیشاه به قم آمده و به دیدار میرزا مشرف گردیده بود، میرزا او را مورد خطاب قرار داده، می گوید: کاری نکن این ریشهایت (با اشاره به ریش فتحعلیشاه) فردای قیامت به آتش جهنم بسوزد.
اگر چه دربار پیوسته ارتباط خود با میرزا اصرار می ورزید ایشان همچون دیگر علمای شیعه که در نهانشان ظلم ستزی نهفته است هرگز تن به ارتباط با دستگاه وقت نداد.

فرزندان علمی میرزا
از محضر آیت الله میرزای قمی شاگردان فراوانی بهره علمی جستند و روح تشنه خود را سیراب ساختند. از جمله:

- سید محمد مهدی خراسانی (1182- 1246 ه. ق)
وی فرزند سید حسن خوانساری، نوه آقا حسین خوانساری و معروف به مؤلف رساله ابوبصیر است. از دانشوران مشهور قرن 13 بود. که در خوانسار متولد شد و بیشتر مراتب علمی را در محضر میرزای قمی کسب کرد و جناب میرزا هم علاقه فراوانی به او داشت. وی در علم رجال و بازشناسی راویان همنام مهارت خاص داشت. از آثار وی می توان به شرح بر موادی الاصول، شرح تبصره علامه شهر الفیه سیوطی اشاره کرد.

- میرزا ابوطالب قمی (متوفی 1249 قمری در قم)
فرزند میرزا ابوالحسن قمی و از فقیهان بزرگ شیعه است که مورد اعتماد فراوان میرزای قمی بود به گونه ای که بسیاری از کارهای دینی را به ایشان ارجاع می داد.
میرزا ابوطالب ثروت انبوهی داشت ولی به همان میزان دست بخشش او همیشه به سوی مستمندان گشوده بود و بعد از حیات خود یک سوم از اموال و املاک خویش را در راه کارهای خیر وقف نمود.
این عالم بزرگوار پس از رحلت در قبرستان شیخان قم دفن گردید.

- سید عبدالله کاظمینی (شبر)(متوفی حدود 1246 قمری)
سید عبدالله فرزند سید محمد رضا کاظمینی یکی از عالمان بی نظیر قرن 13 هجری بود که سالهای متمادی از عمر با برکت خویش را در کاظمین سپری کرد و از همان آغاز زندگی علمی خویش در محضر پدر و اساتید همچون شیخ جعفر کبیر، سید مهدی شهرستانی، محقق قمی حاضر شده و از آنان بهره های وافر برد.
از ایشان آثاری همچون: مصابیح الظلام، جامع المعارف احکام، کشف المجمع، زبدة الدلیل و دهها کتاب دیگر به جای مانده است.
از دیگر شاگردان میرزای قمی می توان به این بزرگواران اشاره کرد:
- حاج محمد ابراهیم کرباسی(کلباسی)
- میرزا علیرضا قمی
- سید اسماعیل قمی
- سید باقر شفتی (معروف به حجة الاسلام)
- محمد علی هزار جریبی
- آقا احمد کرمانشاهی
- سید علی خوانساری
- شیخ حسین قمی
- حاج ملا اسدالله بروجردی

آیینه صفات برگزیده
زندگانی میرزا را چنان یاد کرده اند که اگر صبر و استقامت خود وی نبود هرگز بدین مقام و عظمت نائل نمی گشت. او استوارتر از کوه در مقابل مشکلات ایستاد و هرگز رکود و یأس بر دریای وجودش غالب نشد.
ایشان در مسیر تحصیل با فقر شدید دست و پنجه نرم می کرد و در این راه استاد وی آیة الله محمد باقر بهبهانی نقش بسزای در دستگیری از او داشته است به طوری که در بسیاری از اوقات خود نماز و روزه استیجاری می پذیرفت و پولش را به میرزا می بخشید تا به تحصیلش بپردازد. با این همه میرزا هرگز از راهی برگزیده بود دست بر نداشت. از خصوصیات میرزا جدیت ایشان در مسیر علم آموزی بود به گونه ای که محبوبترین کارها نزد او مطالعه و تحقیق بود تا آن اندازه که ستارگان آسمان کمتر شاهد خواب میرزا بوده اند. وی بیشتر شبها را تا صبح به مطالعه می پرداخت.
او احترام خاصی برای اساتید خویش قائل بود و حتی بعد از رحلت آنان احترام آنها را حفظ می کرد. چنانکه نوشته اند بعد از درگذشت استادش وحید بهبهانی وقتی به کربلا مشرف می شد به خانه آقا می رفت و در خانه او را می بوسید و به این طریق از زحمات چندین ساله استاد قدردانی می کرد. از سویی دیگر او در حسن معاشرت نمونه بود، هنگامی که با دیگران سخن می گفت با چهره ای گشاده مواجه می شد و مردم از همنشینی با وی لذت می بردند.
مؤلف کتاب روضات الجنات در شخصیت ایشان می گوید:... آن بزرگوار مردی با تقوا و جلیل القدر، کامل و باهوش بود. او استادی زبردست، پیشوایی بزرگ، ادیبی ماهر، خطیبی توانا بود او خشوعی فراوان، چشمی پر اشک و دلی نالان و دیدگانی گریان داشت....

آثار علمی
1- قوانین الاصول مهمترین و مشهورترین اثر اوست که اهمیت آن در نزد اهل نظر مخفی نیست. نگارش این اثر گران سنگ در سال 1205 ه. ق پایان یافت و سالها جزء مهمترین کتب درسی طلاب در علم اصول بوده و بسیاری از علماء بر این کتاب پر ارزش حاشیه زده اند. مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی تعداد این شرح ها را 47 شرح ذکر کرده که یکی از آنها نوشته شیخ انصاری(ره) است. سید صدر الدین موسوی عاملی صدر اصفهانی در وصف این کتاب اینگونه فرمود:
لیت ابن سینا دری اذ جاء مفتخرا
باسم الرئیس بتصنیف القانون
ان الاشارات و القانون قد جمعا
مع الشفا فی مضامین القوانین
یعنی: ای کاش ابن سینا که به سبب نگارش کتاب قانون به شیخ الرئیس معروف شد می دانست که کتاب اشارات و قانون و شفا هر سه در مضامین کتاب قوانین الاصول میرزای قمی جمع آوری شده اند این عالم اصولی، در علم اصول دارای نظرات ویژه خود است که در کتابهای علم اصول پیرامون آن اظهار نظرها کرده اند.
2- حاشیه بر زبدة الاصول شیخ بهائی.
3- مرشد العوام (فقه فارسی).
4- رساله استدلالی فارسی در اصول دین.
5- حاشیه بر تذهیب الاصول علامه حلی.
6- منابع الاحکام (فقه به زبان عربی).
7- معین الخواص (مختصر فقهی است).
8- منظومه ای در علم بدیع که دارای 139 بیت است.
9- رساله هایی در وقف، طلاق و مباحث منطقی.
10- دیوان شعر به فارسی و عربی که نزدیک 5000 بیت شعر را داراست.

وفات
سال 1231 ه. ق یاد آور غروب زندگانی عالمی واراسته و متقی است.

منابع:
1. www.hawzah.net