پارسای داخل کشور کارشناسی ارشد 1394
موضوع: پژوهش در هنر
پدیدآور: الهام شمس حمید 
استاد راهنما: فرزانه فرخ‌فر 
استاد مشاور: مهرداد صدقی
دانشگاه نیشابور، دانشکده هنر
چکیده

آثار نگارگری منسوب به محمد سیاه‌قلم که اکنون در موزه‌ی توپقاپی‌سرای استانبول نگهداری می‌شوند، در زمره‌ی آثار جنجال برانگیز هنری قرار دارند؛ چرا که با آن که همگی رقم محمد سیاه‌قلم را بر خود دارند اما در هیج یک از تذکره‌ها و شرح حال‌های تاریخی، چه ایرانی و چه عثمانی، رد و یا نشانی که به طریق مشخص و مستند حاکی از وجود چنین فرد و یا چنین آثاری باشد، یافت نشده است. پژوهش‌های بسیاری که از ابتدای سده‌ی بیستم روی این نقاشی‌ها صورت گرفته، با وجود روشن کردن نکات بسیار در باب آن‌ها، هیچ کدام نتوانسته است با قطعیت پرده از راز هویت و زادگاه نقاش این آثار بردارد. با آن که بسیاری از تحقیقات محمد سیاه‌قلم را نقاشی ایرانی دانسته و هویتی ایرانی برای آثار او قائل شده‌اند، اما تا کنون تعداد اندکی از محققین ایرانی روی آثار او کار کرده‌اند. پژوهش پیش رو بر آن است تا از منظری متفاوت و نوآورانه به آثار محمد سیاه‌قلم نگاه کند و به این سوال پاسخ دهد که چگونه می‌توان بازتاب جامعه‌ی ایران و وقایع تاریخی و اجتماعی این کشور را در این آثار دید؟ و سوال دیگر اینکه چه عواملی در جامعه‌ی ایرانِ آن روزگار، زمینه‌ی برآمدن هنرمندی چون محمد سیاه‌قلم را فراهم کرده است؟این پژوهش کیفی و از گونه‌ی پژوهش‌های میان رشته‌ای است. روش تحقیق تحلیل محتوا (در ادامه و گسترش روش توصیفی- تحلیلی) بوده و رویکرد آن جامعه‌شناسانه است. هدف، بررسی بازتاب وقایع اجتماعی و تاریخی در آثار محمد سیاه‌قلم و چگونگی ظهور هنرمندی نظیر او به کمک جامعه‌شناسی هنر است. یافته‌های این تحقیق حاکی از آن است که محمد سیاه‌قلم هنرمندی در دربار آق‌قویونلوها در دوران حکمرانی سلطان یعقوب و بعد او بوده که به بازتاب وقایع اجتماعی زمانه‌ی خویش از جمله قدرت رو به افزایش شیوخ و دراویش صوفی و تلاش صفویان شیعی-مذهب برای ورود به عرصه‌ی سیاست و حکومت پرداخته است. عواملی نظیر موقعیت فرهنگی و هنری شهر تبریز، قرارگیری بر سر راه جاده‌ی ابریشم و تعاملات دربار آق‌قویونلو با کشور چین، در کنار عوامل متعدد دیگر، زمینه‌ی برآمدن هنرمندی چون محمد سیاه‌قلم را فراهم ساخته است.