فقه و مرجعیّت شیعه
تعریف فقه و فقیه در لغت و اصطلاح
فقه در لغت به معنای فهمیدن و درک کردن می‌باشد و در اصطلاح بنابر اینکه فقه یک علم می‌باشد، به علم و استنباط احکام شرع از روی رأی و اجتهاد اصطلاحاً فقه اطلاق می‌شود و فقیه در لغت به معنای دانشمند و فرد دانا گفته می‌شود و در اصطلاح به کسانی که احکام شرعیه را توسط رأی و اجتهاد خویش به واسطه قرآن کریم، سنّت، عقل و اجماع بدست می‌آورند فقیه گفته می‌شود. (1)
تاریخچه فقه و فقاهت: تقریباً می‌توان گفت از عصر نبی اکرم و ائمه اطهار ـ علیه السّلام ـ به گونه‌ای فقه و فقاهت آغاز شده و عماء و دانشمندان اسلامی در این زمینه گام برداشته‌اند.
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نمایندگانی را در عصر خویش که آگاهتر به مسائل دینی و قرآنی بودند برای بیان احکام و آشنا کردن مردم با اسلام و قرآن کریم به میان طوائف و اقوام دیگر می‌فرستادند، همانند مأموریت جعفر بن ابیطالب به حبشه و اعزام مصعب بن عمیر به مدینه.
به پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ آیه‌ای نازل شد که "و ما کان المؤمنون لیَنْفروُا کافه فلولا نفر من کل فرقهٍ منهم طائفهٌ، لیتفقهوا فی الدّین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون"(2) نباید مؤمنان همگی به جنگ و جهاد بپردازند بلکه گروهی طائفه‌ای کوچ کنند تا در دین تفقه کنند و هنگام بازگشت به سوی قوم خویش آنان را انذار دهند و بترسانند.
پس بنابر تصریح قرآن کریم وجود علماء ضرورت داشته است و با آغاز غیبت کبری، این رسالت علماء و فقها سنگین‌تر شده است. زیرا در عصر قبل از غیبت که عصر حضور ائمه اطهار بود، علماء به علت حضور ائمه تحت‌الشعاع بودند و مردم هم حتی‌المقدور مشکلات خود را با ائمه اطهار در میان می‌گذاشتند اما پس از غیبت کبری تمامی مسئولیت دینی به عهده علماء و فقهاء شیعه افتاد. (3) و امام زمان(عج) فرمودند: "و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم"(4) البته فقه از اواخر قرن اول هجری مرسوم شد یعنی از این زمان کسانی پیدا شدند که استنباط احکام دینی را از طریق ادّله شریعت بدست می‌آوردند. (5) اما موقعیت خاص و ویژه‌ای که برای مراجع و فقهاء شیعه پیش آمد از سال 329 هجری بوده است زیرا از این زمان فقهاء شیعه عهده‌دار تشریع و تبیین احکام اسلام و پاسخگوی پرسشهای شیعیان بوده‌اند و از اینجا بود که مرجعیّت شیعه تکوین یافت و پیوند مستحکمی میان شیعیان و مرجعیّت برقرار گردید. (6)
موقعیت و جایگاه فقه و فقیه
پیرامون ارزش و اهمیت علم فقه شبهه‌ای وجود ندارد، زیرا فقه شامل علمی است که قوام دین و دنیا و نظام معاش و معاد وابسته به آن است. با علم فقه است که انسان درمی‌یابد چه وظیفه‌ای در برابر خالق و پروردگار خویش دارد و با علم فقه است که انسانها حرام خدا را از حلال خدا تشخیص می‌دهند. (7)
و جایگاه فقیه و مراجع دینی در بین مسلمانان بویژه شیعیان مشخص است چنانکه حضرت امام خمینی رحمهالله می‌فرماید: "ولایت جامعه اسلامی از زمان غیبت کبری از سوی شارع مقدس به فقیهان عادل و پارسا تفویض شده و هر زمانی که یک فقیه عادل توانست حکومت اسلامی را تأسیس کند، بر همه مردم و حتی دیگر فقها لازم است که از وی تبعیت کنند. "
همین‌طور حضرت امام می‌فرمایند: "چون چنین فقیهان و مراجعی نایب امام زمان هستند، همه اختیارات پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و ائمه اطهار ـ علیه السّلام ـ را در امر حکومت دارا هستند و این گونه نیست که اختیارات فقیه در دایره محدودی باشد بلکه او صاحب ولایت مطلقه است. "(8)
منابع و مبانی فقه و اجتهاد
منابع استخراج احکام شریعت، مطابق مذهب شیعه امامیه به چهار اصل (کتاب، سنّت، اجماع و عقل) منحصر بوده و لکن بیشتر احکام دینی در کتاب و سنّت که به منزله قانون اساسی و آئین‌نامه اجرائی آن می‌باشد به طور مستقیم و غیرمستقیم بیان شده است.
مراجع و فقیهان شیعه که توانایی استخراج احکام از مدارک نامبرده را دارند به منظور تعیین و رفع مسئولیّت از خود و دیگران بدان اشتغال می‌ورزند و در این باب کوشش می‌نمایند که از این عمل در عرف متشرعه اجتهاد و در اصطلاح قرآنی به تفقّه تعبیر می‌شود و لزوم آن هم تأکید شده است. (9)
اهداف فقیهان و رسالت مرجعیت
همان گونه که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرموده‌اند: ان العلماء ورثه الأنبیاء؛ یعنی علماء وارثان پیامبرانند و امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ فرموده‌اند: لَأَنَّ المؤمنین الفقهاء حصون الأسلام؛ یعنی فقهای مؤمن دژهای اسلامند. پس بنابراین مؤمنان موظّفند که در عصر غیبت در مورد "حوادث واقعه" به فقهاء مراجعه کنند، زیرا آنان راویان احادیث امامان و حجّت آنان برای مردم هستند. (10)
رسالت عمده فقها و مراجع شیعه در طول تاریخ این بوده که میراث گرانبهای انبیاء که دین وشریعت الهی است را از گزند تهاجمات و تحریفات حفظ کرده و پا به پای پیشرفت زمان و مقتضیات هر عصری، کاروان بشریّت را به سوی اهداف بلند و آسمانی پیامبران، هدایت و رهبری نمایند و با کاوشهای عالمانه و مدبّرانه خویش، تکلیف انسانها را در حوادث واقعه و مسائل مستحدثه روشن سازند. (11)
اهتمام و خدمات مراجع و فقهاء شیعه به دین و ارزشهای اسلامی
علماء شیعه و محدثین و فقهاء علوم اسلامی نهایت سعی و تلاش را نموده‌اند تا آنچه از سوی پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیه السّلام ـ نقل شده است را حفظ و نگهداری کنند.
علما و فقهاء شیعه همه روایات اسلامی را که در علوم مختلف می‌باشد را گرد آورده‌اند، و نیز علماء شیعه در طول تاریخ با وضعیتی نابسامان انواع درد و رنج و شکنجه‌ها را تحمّل کرده‌اند، اما هیچ چیزی مانع ازخدمات و اهتمام آنان برای انجام تعهدات و مسئولیت در برابر خدای تعالی و گسترش آئین توحیدی نشده است. (12) و تا به حال همیشه در همه جریانها شرکت داشته‌اند و در روشنگری مردم تلاش جدی داشته‌اند مخصوصاً در قرون اخیر که همیشه پرچمدار حرکتها بر علیه جبهه کفر بوده‌اند.
پی نوشتها:
1- لغت‌نامه دهخدا ذیل حرف "ف"، ج 37، نشر افست تهران، چاپ دوم، 1341، ص294.
2- سوره توبه، آیه 122.
3- مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ انتشارات اسلامی قم 1362، ص 427.
4- ع ـ باقی، کاوشی در روحانیت چاپ اول، 1364، تهران ص17، به نقل از وسائل الشیعه کتاب القضاء، ج 18.
5- حسن ممدوحی، حکمت حکومت فقیه، نشر دفتر تبلیغات اسلامی قم، چاپ اول، 1378، ص 46.
6- سلیم الحسنی، نقش علمای شیعه در رویارویی با استعمار ترجمه محمد باهر، چاپ اول، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378، ص8.
7- آیت الله حاج علی صافی گلپایگانی، پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه ترجمه محمدحسن توکل نشر انتشارات حضرت معصومه(س)، چاپ اول، 1376، قم ص 69.
8- حضرت امام خمینی، ولایت فقیه، نشر مؤسسه تنظیم آثار امام خمینی، چاپ اول، 1373، تهران، ص58 به بعد.
9- جمعی از علماء معاصر: علامه طباطبائی، موسوی مجتهد زنجانی، مطهری، طالقانی، بهشتی و دیگران، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، نشر شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1341، تهران، ص 26.
10- جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، نشر جامعه روحانیت، چاپ اول، 1374، ص 2، به نقل از اصول کافی، ج 1، ص 34.
11- جمعی از جامعه روحانیت، مرجعیت رمز بقاء تشیع، نشر جامعه روحانیت، ص20.
12- پیش درآمدی بر تاریخ تحول فقه شیعه، پیشین، ص 82.
منبع: / روزنامه / اعتدال ۱۳۸۷/۰۶/۰۳
نویسنده : رضا جعفری نوقاب
نظر شما