اسلاوی ژیژک مترجم: رحمان بوذری

روزنامه شرق شماره ۱۹۰۲ (سه‌شنبه ۱۹ آذر ۱۳۹۲) ، صفحه ۷ (اندیشه)

در دو دهه اخیر، همگان نلسون ماندلا را به عنوان یک الگو ستوده اند: الگوی گذار از مملکتی زیر یوغ استعمار به کشوری آزاد بدون تسلیم شدن به وسوسه دیکتاتوری یا ادا و اصول ضد سرمایه داری. خلاصه، ماندلاموگابه نبود، آفریقای جنوبی کشوری با نظام دموکراتیک چند حزبی، رسانه های آزاد و اقتصادی پویا باقی ماند، به خوبی در بازار جهانی ادغام شد و در برابر آزمایش های سرسری سوسیالیستی مصون ماند. حالابا درگذشت او، ظاهرا تمثالش همچون قدیسی حکیم تا ابد جاودانه می شود: فیلم های هالیوودی درباره او هست (با بازی مورگان فریمن، که راستی در فیلم دیگری نقش خدا را هم بازی کرده)؛ ستاره های راک و رهبران مذهبی، ورزشکاران و سیاستمداران از بیل کلینتون تا فیدل کاسترو همه یکصدا برای او طلب آمرزش می کنند.

ولی آیا این همه ماجراست؟ دو واقعیت کلیدی در این تحسین و تمجیدها از یاد می رود. در آفریقای جنوبی، زندگی رقت بار اکثریت فقیر عمدتا همچون دوره آپارتاید باقی مانده و رشد حقوق سیاسی و مدنی با افزایش ناامنی، خشونت و جنایت جبران شده. تغییر اصلی این است که نخبگان جدید سیاه به طبقه حاکم قدیم سفیدپوست پیوسته اند. در ثانی، مردم کنگره ملی قدیم را به یاد می آورند که نه تنها پایان آپارتاید، بلکه عدالت اجتماعی بیشتر و حتی نوعی سوسیالیسم را وعده می داد. این گذشته به مراتب رادیکال تر کنگره ملی آفریقا ذره ذره از خاطر ما محو شده. تعجبی ندارد که خشم سیاهان فقیر آفریقای جنوبی روز به روز بیشتر می شود.

از این نظر آفریقای جنوبی تنها، نسخه ای است از داستان تکراری چپ معاصر. یک رهبر یا حزب با شور و شوقی جهانی برگزیده می شود، وعده «جهانی جدید» می دهد – اما، بعد، دیر یا زود، به دوراهه اصلی برمی خورد: آیا جرات می کند به ساز و کارهای سرمایه داری دست بزند، یا اینکه تصمیم می گیرد «وارد بازی شود»؟ اگر کسی چوب لای چرخ این ساز و کارها بگذارد، بی معطلی با آشفتگی بازار، هرج و مرج اقتصادی و نظایر آن، «تنبیه» می شود. به همین دلیل است که خیلی راحت می توان ماندلا را به جهت رها کردن چشم انداز سوسیالیستی، بعد از پایان آپارتاید، سرزنش کرد: اما آیا او واقعا انتخاب دیگری داشت؟ آیا حرکت به سمت سوسیالیسم گزینه ای واقعی بود؟

مثل آب خوردن می توان آین رند (نویسنده رمان «اطلس شانه تکان داد») را دست انداخت، اما در عبارات مشهوری که در رمان او در «حمد و ثنای پول» آمده رگه ای از حقیقت هست: «تا وقتی دوزاری ات نیفتد که پول منشا همه خوبی هاست، تنها تیشه به ریشه خود می زنی. وقتی پول دیگر وسیله ای نباشد که انسان ها با آن با هم معامله می کنند، آنگاه هرکسی ابزاری می شود در دست دیگر آدم ها. خون، شلاق و تفنگ یا دلار. انتخاب کن – انتخاب دیگری در کار نیست.» آیا مارکس در فرمول معروف خود چیزی شبیه به این نگفته بود که چگونه، در دنیای کالاها، «مناسبات میان مردم به قالب مناسبات میان اشیا در می آید؟» در اقتصاد بازار، مناسبات میان مردم می تواند به صورت روابطی ظاهر شود مبتنی بر تصدیق متقابل آزادی و برابری: سلطه دیگر به صورت مستقیم و آشکار اعمال نمی شود. چیزی که مشکل ساز است فرض بنیادین آین رند است: اینکه تنها انتخاب موجود، انتخاب میان مناسبات مستقیم و غیرمستقیم سلطه و استثمار است، هر بدیلی غیراز این با انگ اتوپیایی بودن نادیده گرفته می شود. ولی با این همه نباید از حقیقت کوچک ادعای رند غافل شد – ادعایی که در غیراین صورت احمقانه و ایدئولوژیک می نماید: درس بزرگ سوسیالیسم دولتی عملا این بود که الغای مستقیم مالکیت خصوصی و مبادله بازاری، بدون وجود اشکال انضمامی از نحوه تنظیم اجتماعی فرآیند تولید، الزاما منجر به احیای مناسبات مستقیم سلطه و بردگی می شود. اگر ما صرفا بازار را از بین ببریم (که شامل از بین بردن استثمار موجود در بازار هم می شود) بدون اینکه آن را با شکل مناسبی از سازمان دهی کمونیستی تولید و مبادله جایگزین کنیم، سلطه برمی گردد و انتقام می گیرد و به همراه آن استثمار مستقیم هم می آید.

قاعده عام این است: وقتی شورشی علیه نظامی سرکوبگر و نیمه دموکراتیک آغاز می شود، همچون قیام های خاورمیانه در سال ۲۰۱۱، به راحتی می توان جمعیتی انبوه را بسیج کرد آن هم با شعارهایی که تنها ثمره شان به وجد آوردن انبوه خلق است؛ شعارهایی برای دموکراسی علیه فساد. ولی تازه آن وقت اندک اندک به انتخاب های سخت تر می رسیم: وقتی شورش ما در هدف مستقیمش پیروز می شود، تازه تشخیص می دهیم آنچه واقعا ما را (نداشتن آزادی، تحقیر، فساد اجتماعی، نداشتن آینده ای روشن) می آزرد، همچنان در جامه ای جدید به حیات خود ادامه می دهد. ایدئولوژی حاکم کل زرادخانه خود را بسیج می کند تا ما را از دستیابی به این نتایج ریشه ای باز دارد. شروع می کنند به گفتن اینکه آزادی دموکراتیک با خودش مسوولیت می آورد، بها دارد و اگر توقع بیش از حد از دموکراسی داشته باشیم، معلوم می شود هنوز به بلوغ لازم نرسیده ایم و چه و چه. به این ترتیب، ما را به خاطر ناکامی مان سرزنش می کنند: می گویند در یک جامعه آزاد، ما همه سرمایه دارانی هستیم که در زندگی هایمان سرمایه گذاری می کنیم و برای رسیدن به موفقیت باید وقت و نیروی خود را بیشتر صرف آموزش و یادگیری کنیم تا خوش گذرانی.

در سطح سیاسی، سیاست خارجی ایالات متحده استراتژی نظارتی ریز و دقیقی را با جزییات تهیه و تدارک می بیند تا زیان های محتمل خیزش های مردمی را کاهش دهد و آنها را به حد و مرزهای مقبول نظام های پارلمانی- سرمایه داری بکشاند همان فرآیندی که در آفریقای جنوبی پس از سقوط رژیم آپارتاید، در فیلیپین پس از سقوط رژیم مارکوس، در اندونزی پس از سقوط سوهارتو و جاهای دیگر با موفقیت اجرا شد. درست در همین بزنگاه تاریخی، سیاست رادیکال رهایی بخش با بزرگ ترین چالش خود روبه رو می شود: چگونه پس از مرحله پرشور و حال اولیه اوضاع را به پیش ببریم، چگونه قدم بعدی را برداریم بدون مغلوب شدن در برابر فاجعه وسوسه «تمامیت خواهی» خلاصه، چگونه ماندلا را پشت سر بگذاریم ولی موگابه نشویم.

پس اگر قرار است به میراث ماندلا وفادار باشیم باید اشک تمساح مدح گویانه را کنار بگذاریم و بر وعده های ناتمام رهبری او تاکید کنیم. می توان با اطمینان با استناد به عظمت اخلاقی و سیاسی بی چون و چرای ماندلا، حدس زد که او هم در پایان عمرش برآشفته و تندخو شده بود، چون نیک می دانست خود پیروزی سیاسی و ارتقایش تا حد یک قهرمان جهانی نقابی بود بر ناکامی و شکستی تلخ. شکوه جهانی او هم نشانی است بر اینکه او واقعا خللی به نظم جهانی قدرت وارد نکرد.