یوسف اعتصامی

اعتصامی، یوسف. میرزا یوسف خان اعتصامی نویسنده، مترجم، ادیب، کتابدار، و از بنیانگذاران نخستین چاپخانه‌های سربی در ایران، رئیس کتابخانه مجلس شورای ملی و از گردانندگان کتابخانه تربیت تبریز بود. وی، که در زمان حیات پدر به اعتصام دفتر و پس از فوت او به اعتصام‌الملک آشتیانی شهرت داشت، در سال 1253 یا 1258 ش. در شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش میرزا ابراهیم خان مستوفی (اعتصام‌الملک) از خانواده‌ای نجیب و اصیل در شهر آشتیان بود که در جوانی با سمت استیفا به تبریز رفت و یوسف در آن شهر متولد شد.
یوسف از ابتدای کودکی زیر نظر پدر به فراگیری زبان و ادبیات فارسی، عربی، ترکی، و فرانسوی پرداخت. در جوانی آموختن فقه، اصول، منطق، و کلام مشغول شد و در نگارش نستعلیق، نسخ، شکسته، و سیاق مهارت یافت.
نخستین اثر او مقدمه‌ای است که در هفده سالگی بر کتاب چند بیت در مصیبت آل عبا، اثر میرزا علی ادیب خلوت،نوشت و در سال 1311 ق. در تبریز چاپ شد.
او در سن بیست سالگی کتاب قلائدُالادب فی شرحِ اطواق‌الذهَب را به زبان عربی تألیف کرد که در مصر چاپ شد و به‌سرعت جزو کتب درسی قرار گرفت. چندی بعد کتاب دیگری به نام ثوره‌الهند را به زبان عربی نگاشت که در سال 1318 ق. در چاپخانه الهلال مصر به‌چاپ رسید. اثر دیگر یوسف اعتصامی تربیت نسوان نام داشت که ترجمه کتاب تحریرالمرأه اثر قاسم امین است و در سال 1318 ق. در همین چاپخانه چاپ شد.
در این دوران در شهر تبریز کانون‌های ادبی و نهادهای فرهنگی فراوانی مانند مدارس جدید، چاپخانه، کتابخانه، و مانند آن وجود داشت و همین امر سبب شد که او به نگارش و چاپ کتاب توجه خاصی مبذول دارد، به‌گونه‌ای که در همین دوران چاپخانه‌ای با حروف سُربی در شهر تبریز بنا نهاد که از نظر قدمت دومین چاپخانه سُربی این شهر محسوب می‌شود.
یوسف اعتصامی مترجم توانایی در زبان عربی بود و کتاب‌های خدعه و عشق، سفینه غوّاصه، و تیره بختان را از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرد. علاقه بیش از حد یوسف اعتصامی به ترجمه و تألیف، او را از مشاغل دولتی برحذر می‌داشت (2: 204). وی در سال 1320-1321 ق. به کمک سیدحسن تقی‌زاده، سیدحسن عدالت، و محمدعلی تربیت مجله گنجینه فنون را در تبریز منتشر ساخت. این مجله را می‌توان نخستین تجربه مطبوعاتی یوسف اعتصامی دانست. هشت سال بعد یعنی در حدود 1328-1329 ق. مجله بهار را در دوازده شماره در تهران منتشر ساخت که اکثر مطالب آن مشابه گنجینه فنون و ترجمه از آثار عربی، ترکی، و فرانسوی بود. دوره دوم مجله بهار حدود ده سال بود، یعنی تقریباً از 1300 ش. در دوازده شماره در تهران انتشار یافت. دوره دوم مجله بر همان اسلوب دوره اول بود با این تفاوت که گاه شعر یا نوشته‌ای از دیگران هم در آن چاپ می‌شد. بسیاری از داستان‌هایی که یوسف اعتصامی ترجمه می‌کرد در مجله بهار چاپ می‌شد؛ در واقع تعداد کمی از آنها جداگانه به‌صورت کتاب چاپ شده است. علی‌اکبر دهخدا او را مترجمی بسیار توانا و زبردست معرفی می‌کند.
یوسف اعتصامی در سال 1326-1327 ق. به نمایندگی مردم تبریز در دوره دوم مجلس شورای ملی به تهران آمد. با تأسیس و تشکیل کتابخانه مجلس شورای ملی، وی عهده‌دار ریاست آن کتابخانه شد و حکم ریاست کتابخانه مجلس در تاریخ اول فروردین ماه سال 1305 ش. برای وی صادر گردید، و او تا پایان عمر ریاست آنجا را برعهده داشت. حضور یوسف اعتصامی در کتابخانه مجلس سبب شد که بسیاری از دوستانش که همگی از ادیبان بزرگ زمان بودند در آن کتابخانه گردهم آیند و آنجا را تبدیل به کانون ادبی کنند.
قبل از آنکه یوسف اعتصامی ریاست کتابخانه مجلس را برعهده گیرد، به عضویت کمیسیون معارف در آمده بود و مدت یک‌سال (1299-1300 ش.) ریاست "اداره تألیفات وزارت معارف" را برعهده داشت.
در سال‌های 1288-1289 ش.، یعنی در ابتدای ورود به تهران، مدتی ریاست کتابخانه سلطنتی را برعهده داشت و به گفته بدری آتابای وی ششمین رئیس آن کتابخانه محسوب می‌شد.
برپایه سندی که در سازمان اسناد ملی ایران موجود است، گویا وی مدتی هم، در حدود سال‌های 1305 ش. یا قبل از آن، به تدریس در دارالفنون مشغول بوده است.
در زمانی که یوسف اعتصامی ریاست کتابخانه مجلس شورای ملی را برعهده داشت دو جلد از فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای ملی توسط وی به‌چاپ رسید (جلد اول در سال 1305 ش. و جلد دوم در سال 1311 ش.). بنا به گفته علی‌اکبر دهخدا جلد سوم هم زیر چاپ بود که وی چشم از جهان فرو بست. یوسف اعتصامی در 12 دی ماه 1316 درگذشت و در مقبره خانوادگی خود در صحن جدید حضرت معصومه (س) در قم دفن گردید.
دیگر آثار چاپ شده یوسف اعتصامی به قرار زیر است:
ثوره‌الهند یا المرأه‌الصابره، اصل این کتاب سرگذشت خانم هورتست است که در سال 1304 ق. توسط اعتمادالسلطنه* به فارسی ترجمه و چاپ شد، سپس روح‌الله بادکوبه‌ای مجدداً آن را ترجمه کرد. یوسف اعتصامی همین ترجمه را به عربی برگرداند که با تقریظ چند تن از ادبای مصر، در سال 1318 ق. در شهر قاهره چاپ شد.
کتاب قلائدالادب فی شرح اطواق‌الذهب، که در اصل اثر جارالله زمخشری (467-538 ق.) است و یوسف اعتصامی بر آن شرح نوشته است، یک بار در سال 1319 ق. در شهر تبریز و بار دیگر در سال 1321 ق. در مصر چاپ شد.
کتاب سفینه غوّاصه را، که اصل آن به زبان فرانسوی و از ژول ورن است، یوسف اعتصامی پس از ترجمه، ابتدا در مجله گنجینه فنون چاپ کرد و سپس در سال 1320 ق. به‌صورت کتابی جداگانه در تبریز منتشر شد.
خدعه و عشق اثر مشهور یوهان فریدریش شیلر آلمانی است که الکساندر دوما آن را به فرانسوی ترجمه کرد و سپس یوسف اعتصامی آن را از زبان فرانسوی به فارسی برگرداند. این کتاب در سال 1325 ق. در تهران چاپ شد. تیره بختان، ترجمه کتاب مشهور بینوایان اثر ویکتور هوگوست که ترجمه ترکی آن سفیللر نام داشت و یوسف اعتصامی آن را از ترکی به فارسی برگرداند و در سال 1303 ش. در تهران به چاپ رساند.
از آخرین ترجمه‌های یوسف اعتصامی سیاحتنامه فیثاغورث است که در سال 1314 ش. به نفع کمیسیون معارف ترجمه و چاپ شد. تألیفات و ترجمه‌های زیادی از یوسف اعتصامی در مجله بهار (در هر دو دوره) و در مجله گنجینه فنون وجود دارد. دهخدا ترجمه‌های زیادی از یوسف اعتصامی را نام می‌برد و می‌گوید که اکثر آنها را دیده است و تعدادی از آنها چاپ شده و تعداد دیگری هنوز به‌چاپ نرسیده است؛ از جمله: "ترجمه حال تولستوی"؛ "هانری چهارم"؛ "تاریخ خصوصی ناپلئون"؛ "سقوط ناپلئون سیّم" (در چهار مجلد)؛ "مقالات امریکایی"؛ "هانری هشتم"؛ و "ملکه ششم" .

مآخذ:
1) آرین‌پور، یحیی. از صبا تانیما. تهران: زوّار، 1372؛
2) دهخدا، علی‌اکبر. "تاریخچه زندگانی پدر شاعر". یادنامه پروین اعتصامی. به کوشش علی دهباشی. تهران: دنیای مادر، 1370؛
3) میرانصاری، علی. اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، 1376؛

● برگرفته از دایرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، http://portal.nlai.ir/daka نوشته مژده کمالی‌فرد