محمد حسن اصفهانی

برجسته ترین بازرگان قرن نوزده ایران و اولین سرمایه گذار صنعتی در ایران، حاج محمد حسن اصفهانی معروف به کمپانی و ملقب به امین دارالضرب __ مخففاً امین الضرب __ حوالی ۱۲۵۱ه. ق (مطابق ۱۲۱۴ شمسی و ۱۸۳۵م) در شهر اصفهان به دنیا آمد. پدرش آقا محمدحسین و مادرش بی بی ماه خانم در اصل از مردم خوی بود. 1

محمدحسن خواندن و نوشتن فارسی و خوشنویسی قرآن را در مکتب خانه آموخت. 2 او پس از فوت پدر برای کسب و کار به تهران آمد و مشغول تجارت شد. سرنوشت محمدحسن هنگامی دگرگون شد که با بازرگانی به نام پنایوتّی (panayotti) که نماینده یک شرکت یونانی در تهران بود مشغول به کار شد. بر اساس برخی اسناد محمدحسن فوت و فن بازرگانی داخلی و خارجی را از پانایوتّی آموخت. 3 چون درستکار و مردمدار بود، در اندک زمانی اعتماد همگان را جلب کرد و کارش رونق یافت. کم کم قبول برات بزرگان و رجال او را به شهرت رساند و با درباریان و شخص شاه ارتباط پیدا کرد. 4 حاج محمدحسن با کمک علی اصغر خان امین السلطان کارهای دولتی را نیز به فعالیتهای اقتصادی و تجاری خود افزود. کار ادارة ضرابخانه و حقوق انحصاری آن و در نتیجه لقب "امین الضرب" به او داده شد. در مورد نحوه کار او در ضرابخانه بحث بسیار است که در این نوشته نمی گنجد. 5

از خدمات و تأسیساتی که امین الضرب به وجود آورد می توان به این موارد اشاره کرد:

1. ایجاد خط راه آهن بین محمودآباد و آمل ۱۳08ق

2. احداث کارخانه برق

3. احداث کارخانه بلورسازی ۱۳۰۵ق

4. تأسیس کارخانه چینی سازی در تهران

5. ایجاد کارخانه ابریشم تابی و ابریشم بافی

6. بنای کاروانسرای حسن آباد میان راه تهران – قم

7. ساخت راه افجه به تهران

8. پیشنهاد تأسیس بانک در ۱۲۹۶ق

9. اقدام مهم دیگر او پیشنهاد احداث اولین کارخانه ذوب آهن ایران در ۱۳۰۴ق بود که امتیاز آن را از شاه گرفت، اما موفق به اجرای آن نشد نام برد.

امین الضرب بجز زمینه های اقتصادی و تجاری در امور عمومی و عام المنفعه نیز دخیل و فعال بود. به طور مثال چون گروهی از رجال دانشور عصر مظفری " انجمن معارف " را برای توسعه مدارس و گسترش فرهنگ جدید تشکیل دادند عضویت آن را پذیرفت. خدمت دیگر او که نیکنامی برایش به ارمغان آورد، خرید مقادیر بسیار گندم در قحطی سال ۱۲۸۸ق از مازندران و حمل آن به تهران بود که موجب نجات مردم از مرگ حتمی شد. 6دولتمردان عصر ناصری برای افزایش درآمد خود به اعطای امتیازاتی به کشورهای بزرگی که در ایران به رقابت تجاری و سیاسی با یکدیگر مشغول بودند دست زدند که مضر به منافع کشور بود و امکان سوء استفاده این کشورها را از وضع موجود بیشتر می کرد، اما به سبب مخالفت و اعتراض عمومی و فتوای میرزای شیرازی، دو امتیاز تجاری که به انگلستان داده شده بود، یعنی امتیاز بهره برداری از معادن به رویتر و امتیاز انحصاری خرید و فروش تنباکو به ماژور تالبوت لغو گردید. گرچه در مرحلة نهایی تحریم استعمال تنباکو از سوی علما باعث لغو قرارداد شد، اما نقش تجار، از آن جمله امین الضرب را نیز در این جریان نمی توان اندک دانست. به عنوان یکی از تجار متنفذ کشور که با شاه و امین السلطان نیز روابطی نزدیک داشت، امین الضرب رابط میان جامعة بازرگانان از سویی و دربار و دولت از سوی دیگر، بود. سیدجمال الدین اسدآبادی در دو سفر خود به ایران در خانه امین الضرب اقامت گزید و او را شیفته و مرید خویش کرد. امین الضرب از کمک مالی به سیدجمال هنگام اقامت او در روسیه، و حتی پس از آنکه به خواری از ایران رانده شد، کوتاهی نکرد. دوستی او با سیدجمال الدین و حمایتش از او ناشی از این باور بود که اسدآبادی مردی به راستی روحانی و مرشدی مذهبی است که هدفی جز پیشبرد اسلام ندارد. هر دو در اعتقاد به ضرورت اصلاحات در جوامع اسلامی به ویژه در ایران همرأی بودند. در دید امین الضرب سید جمال الدین اسدآبادی رهبر مؤثری برای انجام این گونه اصلاحات در جهان اسلام بود. از مظاهر اعتقادات عمیق مذهبی امین الضرب و اشتیاقش به افزایش سطح آموزش عمومی، اقدام او به تکثیر بحارالانوار در 22 جلد به هزینه شخصی و توزیع رایگان آن بود. وی به احداث بناها و نهادهای عام المنفعه و ساختن حجره برای طلاب در اماکن مذهبی نیز علاقه ای مخصوص داشت. 7

سرانجام امین الضرب در 8 شعبان ۱۳۱۶ق (مطابق اول دی ماه ۱۲۷۷ و دسامبر ۱۸۹۸م) درگذشت 8 و جنازه اش را به نجف بردند و در جنب گلدسته ایوان حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) به خاک سپرده شد. 9

پی نوشت:

1. اصغر مهدوی و ایرج افشار، یزد در اسناد امین الضرب، سالهای 1288 -1330 قمری، تهران: فرهنگ ایران زمین، 1380، ص 15؛ شیرین مهدوی، زندگینامه حاج محمدحسن کمپانی امین دارالضرب، ترجمه منصوره اتحادیه؛ فرحناز امیرخانی حسینک لو (تهران: نشرتاریخ ایران، 1379 ) ص 47.

2. شیرین مهدوی، ص 55.

3. نادر مطلبی کاشانی، حدیث عشق 6 : دکتر اصغر مهدوی از او و با او (تهران: کتاخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز نشر میراث مکتوب، 1383) ص 330.

4. محمدکاظم موسوی بجنوردی، ویرایشگر، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج. 10 (تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1367- ) ص 93.

5. نادر مطلبی کاشانی، ص 347، 335-336.

6. محمدکاظم موسوی بجنوردی، ص 294.

7. نادر مطلبی کاشانی، ص 347، 344 - 345.

8. یزد در اسناد امین الضرب، ص 15.

9. مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، ج. 3 (تهران :زوار، 1347 – 1351) ص 362.

منابع:

1. http://www.iichs.org نوشته اکبر مشعوف