موضوع : پژوهش | مقاله

تجارت در امپراتوری ساسانی


تمرکزگرایی دولت ساسانی تغییرات مهمی در تجارت آن دوره ایجاد کرد، علاوه بر آن استقلال شهرهای کاروانی سوریه و بین‌النهرین نیز از بین رفت. عموماً بازرگانی تحت حکومت ساسانیان همراه با سلسله مراتب قانونی، به خوبی سازماندهی شده بود.
در اواخر سده چهارم میلادی تهاجم بدویان به آسیای مرکزی و ایران شرقی به طور قابل ملاحظه‌ای مانع تجارت در شرق شد. اما با وجود این، توسعه دیوانسالاری پایدار در هر دو امپراتوری بیزانس و ساسانی و رشد اهمیت تجارت بین آنها و همچنین تجارت با شرق دور به پیشرفت در طول دوره خسرو اول (79 ـ 531 م) و جانشینانش کمک کرد.
در این مدت سغدیان فعال‌ترین بازرگانان جاده ابریشم بودند. چینی‌ها، میوه، شراب، آثار فلزی (به خصوص از آهن)، زره، ظروف شیشه‌ای و همه نوع سرگرمی‌های سغدی را وارد می‌کردند. برای مثال اسلوب و مضامین هنری ایران ساسانی با طرح طاووس نر و اسب‌های بالدار روبه‌روی هم بر جامه‌های کتان ظاهر شد که در آسیای مرکزی، چین و حتی ژاپن عمومیت داشت. با این وجود اشیای کمی از این نوع و با منشاء ایرانی باقی مانده است.
ساسانیان برای فروش کالا از مهرهای گلی استفاده می‌کردند.
کشف مهر ساسانی در حفریات «مانتای» در سریلانکا بازتاب روابط تجاری بازرگانان ایرانی با سرزمین‌های دور دست است. نشانه‌های گستره تجارت بین‌المللی ساسانیان در آفریقا نیز مشاهده شده، سکه‌های یافت شده در آنجا این مساله را تصدیق می‌کند.
منابع سریانی، پارسی میانه و تلمودی هم در مورد تجارت امپراتوری ساسانی اطلاعاتی به دست می‌دهند.
در دوره ساسانی، تیسفون مرکز بزرگ تجاری بین‌النهرین در ساحل دجله، جانشین بابل و سلوکیه شد.
هنوز هم جاده اصلی که از بالای بین‌النهرین، از نزدیک محل امروزی همدان ـ تهران (ری باستان)، به درون فلات ایران امتداد می‌یافت بود و از کنار صحرا می‌گذشت و از طریق خراسان به آسیای مرکزی یا به سمت هند می‌رفت قابل مشاهده است.
نقشه‌ها و سفرنامه‌ها پیوستگی برخی راه‌های تجاری روزگار باستان را آشکار می‌کند که هنوز در بیشتر آنها تردد صورت می‌گیرد.
همچنین سفرنامه‌های باقی مانده از دوره ساسانی بر پیوستگی جاده‌های تجاری دلالت دارد که از سوریه و جنوب بین‌النهرین شمالی تا محل تلاقی دجله و فرات ادامه داشت، همان راهی که در دوره پارتیان نیز مورد استفاده بود. ضمن اینکه در امتداد تمام جاده‌ها عوارض و تعرفه از کاروان‌ها وصول می‌شد.
رومیان و پارتیان به ترتیب جای خود را به بیزانسیان و ساسانیان دادند که بر سر کنترل تجارت مزبور با هم رقابت می‌کردند. علی‌رغم جنگ‌های همیشگی، در امتداد راه‌های اصلی نمایشگاه‌ها و بازارهایی برپا می‌شد و حجم تجارت دائماً در حال افزایش بود.
از کتاب‌های حقوق سریانی و «ماتیکان هزار دادستان» پهلوی این گونه استنباط می‌شود که تجارت ساسانیان تا حد زیادی در اختیار اتحادیه‌ها و شرکت‌ها یا خانواده‌های بازرگانی بوده که در زمینه قوانین و مقررات حاکم بر خرید و فروش تولیدات خبره بودند. از قوانین تقسیم‌ دارایی و توارث که در کتاب‌های قانون شرح داده شده تنها اندکی از آن باقی‌مانده است. به نظر می‌رسد مالکیت عمومی کالا، زمین و خانه‌ها شایع‌تر از مالکیت خصوصی بوده است.
اصطلاح «hambayih» (مشارکت) نه تنها به روابط تجاری بلکه به سایر همکاری‌ها راجع به ساخت کانال‌های آبیاری و نظیر آن اشاره می‌کند.
در ابتدا جریان تجارت به جای داد و ستد، بر پایه نظام پولی استوار بود. سکه‌های نقره با عیار بالا که دولت ساسانی ضرب می‌کرد به عنوان پول تا واحه تورفان ترکستان نیز مورد استفاده بودند. این سکه‌ها همچنین در تجارت با نواحی بالای رود ولگا در روسیه و دریای سیاه نیز دارای ارزش بود. تجارت اخیر حتی در مقیاسی وسیع‌تر در دوره اسلامی نیز تداوم یافت. درهم نقره ساسانی مدلی برای سایر پولها در شرق شد. درهم نقره ساسانی مدلی شد برای سایر پول‌هایی که در شرق، به ویژه نزد هپتالیان و یا در واحه بخارا ضرب می‌شد.
در خلال حاکمیت طولانی ساسانیان، این سکه فقط در موارد محدودی تحت تأثیر مسائل سیاسی، کم‌ارزش شد؛ یک بار در دوره پادشاهی شاپور اول (2ـ240 م) و بار دوم وقتی که پیروز (484 ـ 459م) مجبور شده بود غرامت سنگینی را به هپتالیان بپردازد.
مالیات‌ها و بهره‌بالای وام‌ها باعث محدودیت بازرگانان در ایران عصر ساسانی می‌شد. بازرگانان در این زمره طبقات بالای اجتماع قرار نداشتند. برعکس آن در آسیای مرکزی آنها از احترام بیشتری برخوردار بودند.
در دوره ساسانی طبقه اعیان زمیندار در رأس هرم جامعه بودند اما در مناطقی همچون بخارا و سمرقند بازرگانان بزرگ مهم‌ترین نفوذ را در همه امور حکومتی داشتند. نکته مهم این که منابع مکتوب آسیای مرکزی، کتیبه‌ها و همچنین نامه‌ها، بیشتر به ساخت کانال‌ها یا مخازنی برای آب و یا به امور مالی اختصاص دارند، در صورتی که کتیبه‌های ساسانی دارای مضامین مذهبی یا سلطنتی هستند.
مقارن با اواخر دوره ساسانی رقابت با بیزانس برای کنترل تجارت هند تشدید شد. ساسانیان بحرین و عمان را در کنترل داشتند و در سال 570 م یمن یک پایگاه ایرانی شد. «کوسپاس» رقابت بین بازرگانان بیزانس و ساسانی را در ساحل غربی هند توصیف کرده و «پروکوپیوس» اظهار می‌دارد که ایرانیان تمام تجارت هند را در دست داشتند.
در خصوص تجارت مناطق شمالی، اطلاعات معتنابهی در دست نیست، اما مقادیر زیادی سکه‌های نقره، ظروف و سایر آثار ساسانی و یا از آسیای مرکزی در روسیه پیدا شده است. این یافته‌ها به ویژه وقتی با مقادیر اندک نقره بیزانس مقایسه شود مدرکی برای تسلط ساسانیان بر این مسیر محسوب می‌شوند. ایرانیان از شمال خزر، کهربا، عسل، موم و سایر کالاها را وارد می‌کردند.
در طول تاریخ، طلا به قیمت بالایی در هند به فروش می‌رفت. به نظر می‌رسد این مسأله که دلیل عمده به دست نیامدن اشیای زرین، غیر از ســکه‌های طلا، از آسیای مرکزی و ایران بـــوده تقریباً از آغـــاز تاریخ عمومیت داشته است. در اوایل سده دوم قبل از میلاد کوشانیان، آخرین سلسله شرق فلات ایران بودند که مقادیر معتنابهی سکه‌های طلا در روزگار باستان ضرب کردند. حکام بعدی غالباً نقره ضرب می‌کردند، البته این بدان معنی نیست که معادن طلای کوه‌های آلتایی، تیان‌شان و جاهای دیگر از تولید دست کشیده باشند. طلا بیشتر از آسیای مرکزی و ایران به جنوب برده می‌شد.
تجارت داخلی قلمرو ساسانی نیز دارای اهمیت بود. کالاهای اصلی شامل اجناسی چون مواد غــذایی، حبوبات، شراب، خشکبار، روغن خوراکی و مانند آن می‌شد که کمتر جنبه تجملی داشتند. همچنین پارچه، لبـــاس، ظروف سلطنتی در قلمرو ساسانی آسیای مرکـــزی یافت می‌شد. احتمالاً در هر دو ناحیه محصولات لبنی، گوشت، پشم و فرش‌ با وسایل و ظروف معاوضه می‌شد. مواد غذایی توسط روستاییان تهیه می‌شد.
قوانین و مقررات، معاملات داخلی را نیز همانند تجارت بین‌المللی نظم می‌بخشید. شرکت‌ها تأمین محصولات مورد نیاز بازار را تقبل می‌کردند که خانواده‌ها یا تجار بزرگ در آنجا (بازار) محصولات یا خدمات را به معرض فروش می‌گذاشتند.
اطلاعاتی در دست نیست که آیا نظام مراسلاتی(سیستم پستی) همانند دوره هخامنشیان وجود داشته یا نه، اما پیک‌ها و کاروان‌ها، پیغام‌ها و کالاها را به هر سو می‌رساندند. می‌توان پذیرفت که سازمان‌های خصوصی و حکومتی، بازرگانی درون مرزهای شاهنشاهی را اداره می‌کردند، البته درک ما در این رابطه غیرمستقیم و از طریق کتاب‌های قانونی است.
گسترش وسیع تجارت در دوره اسلامی به مقدار زیادی مرهون تجربیات پیشین ساسانیان و مردمان آسیای مرکزی بوده است.
از بین رفتن بسیاری از مرزهای داخلی، گذشته از انحصارات تجاری بیزانس و ساسانی، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به خصوص برای حکومت‌های آسیای مرکزی به ارمغان آورد.

منبع: / خبرگزاری / میراث فرهنگی ۱۳۸۷/۱۲/۲۱به نقل از: «encyclopaedia Iranica»
نویسنده : ریچارد نلسون فرای

نظر شما