پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ گرایش: ایران اسلامی
عنوان: تاریخچه طب سنتی قم از دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی
استاد راهنما
دکتر سیدحسن قریشی کرین
استاد مشاور:
دکتر محمدعلی حسینی
نگارنده:
فاطمه عباسی 
مهر 1400

فهرست مطالب
فصل اول: کلیات پژوھش ......................................................................................... ۱
چکیده: .................................................................................................... ۲
مقدمھ: .................................................................................................... ۳
۱-۲. اھمیت و ضرورت تحقیق .................................................................................. ٤
۱-۳. اھداف تحقیق .......................................................................................... ٥
۱-۳-۱. ھدف اصلی ........................................................................................... ٥
۱-۳-۲. ھدف فرعی ........................................................................................... ٥
٤-۱. سوالات تحقیق ......................................................................................... ٥
٥-۱. فرضیات ............................................................................................... ٥
٦-۱. روش اجرای تحقیق ...................................................................................... ٦
۱-۷. روش گردآوری اطلاعات .................................................................................. ٦
۱-۸. معرفی و نقدمنابع ..................................................................................... ٦
۱-۹. پیشینھ تحقیق ......................................................................................... ۷
فصل دوم ...................................................................................................... ۸
طب و طبابت در دورھ‌ی قاجار و پھلوی .............................................................................. ۸
۲-۱. بھداشت عمومی ......................................................................................... ۹
۲-۱-۱. حمامھا ............................................................................................. ۹
۲-۱-۲. آب آشامیدنی.......................................................................................... ۹
۲-۱-۳. بھداشت فردی ........................................................................................۱۰
٤-۲-۱. بانوان و کودکان.......................................................................................۱۰
۲-۲. حکیمان و طبیبان ......................................................................................۱۱
۲-۲-۱.کحال ................................................................................................۱۲
۲-۲-۲. جراحان .............................................................................................۱۲
۲-۲-۳. سلمانی و دلاکی .....................................................................................۱۲
٤-۲-۲. شکستھ بندھا..........................................................................................۱۳
۲-۳. بیماریھا .............................................................................................۱۳
۲-۳-۱. آنفولانزا ..........................................................................................۱۳
۲-۳-۲. وبا.................................................................................................۱۳
۲-۳-۳. آبله ...............................................................................................۱٤
٤-۲-۳. طاعون ..............................................................................................۱٤
٤-۲. درمانھای طب سنتی .....................................................................................۱٥
۱-٤-۲. مزاج شناسی .........................................................................................۱٥
۲-٤-۲. درمانھای عملی(یداوی) ...............................................................................۱٦
۳-٤-۲. فصد(رگ زدن) ........................................................................................۱٦
٤-٤-۲. حجامت...............................................................................................۱٦
۲-٥-۲. استخاره ............................................................................................۱۷
۳-٥-۲. دعانویسی............................................................................................۱۷
٤-٥-۲.چشم زخم .............................................................................................۱۸
٦-۲. داروهای گیاهی ..............................................................................................۱۸
۲-۷. طب نوین ....................................................................................................۱۸
۲-۷-۱. واکنش علما ...............................................................................................۲۰
۲-۷-۲. رفتار ایرانیان با پزشکان.....................................................................................۲۰
۲-۷-۳. حفظ الصحه ................................................................................................۲۱
٤-۲-۷. جمعیت شیر و خورشید .........................................................................................۲۱
٥-۲-۷.دکتر طولوزان................................................................................................۲۱
٦-۲-۷. نظام قرنطینه .............................................................................................۲۱
۲-۷-۷. آزمایشگاه ................................................................................................۲۲
۲-۷-۸. انستیتو پاستور ............................................................................................۲۲
۲-۷-۹. کالبدشکافی ...............................................................................................۲۲
۲-۸.مراکزدرمانی..................................................................................................۲۳
۲-۸-۱.بیمارستانزنان..............................................................................................۲۳
۲-۸-۲. بیمارستان ابنسینا ........................................................................................۲۳
۲-۸-۳. بیمارستان سپهسالار .......................................................................................۲۳
٤-۲-۸. دارالشفای مشهد ...........................................................................................۲٤
صل سوم ..........................................................................................................۲٥
طب در قم در دوره ی قاجار ........................................................................................۲٥
۳-۱-۱. آبآشامیدنی................................................................................................۲٦
۳-۱-۲. حمامها ...................................................................................................۲٦
۳-۲. بیماریها ...................................................................................................۲۷
۳-۲-۱.کچلی.......................................................................................................۲۷
۳-۲-۲. چشمدرد....................................................................................................۲۷
٥-۳-۲. طاعون ....................................................................................................۲۸
٦-۳-۲. دیفتری ...................................................................................................۲۸
۳-۲-۷. سالک .....................................................................................................۲۹
۳-۲-۸.گرمازدگی ..................................................................................................۲۹
۳-۳. گیاهدرمانی..................................................................................................۲۹
۳-۳-۱. داروهای گیاهی ............................................................................................۲۹
٤-۳. درمانهای عملی ..............................................................................................۳۳
۱-٤-۳. حجامت.....................................................................................................۳٤
۲-٤-۳. زالو درمانی ..............................................................................................۳٤
٥-۳. کوچھ حکیم ..................................................................................................۳٥
٦-۳. حکیمان قمی .................................................................................................۳٥
۱-٦-۳.میرزا علینقی...............................................................................................۳٥
۲-٦-۳. حکیم مهدی ................................................................................................۳٦
۳-٦-۳.دکترمالک...................................................................................................۳۸
٤-٦-۳. عطاری یگانھ ..............................................................................................۳۸
٥-٦-۳. اطباء کاروان .............................................................................................۳۹
٦-٦-۳. بانوفاطمى...............................................................................................۳۹
۷-٦-۳. قابله ها ................................................................................................۳۹
۸-٦-۳. شفاالدولھ ..............................................................................................٤۰
۹-٦-۳. خاندان عربشاهى..........................................................................................٤٦
۱۰-٦-۳.سلمانى ها دلاک .........................................................................................٤۷
۱۱-٦-۳. شکسته بندی ............................................................................................٤۷
۳-۷. خرافات ...................................................................................................٤۸
۳-۷-۱. دعانویسى................................................................................................٤۸
فصل چهارم ........................................................................................................٥۰
طب شهر قم در دوران حکومت پهلوی ...................................................................................٥۰
۱-٤. ورودطب ...................................................................................................٥۱
۱-۱-٤. بهداشت .................................................................................................٥۱
۱-۲-٤. سرنگها .................................................................................................٥۱
۱-۳-٤. بلدیھ ..................................................................................................٥۲
۲-٤. بیماری ...................................................................................................٥۲
۲-۱-٤.    آبلھ ...............................................................................................٥۲
۲-۲-٤.    سل ................................................................................................٥۳
۲-۳-٤.    وبا................................................................................................٥٤
٤-۲-٤.    طاعون .............................................................................................٥٤
۳-٤. طبیبان و حکیمان قمى ......................................................................................٥٥
۳-۱-٤. خانواده قیاث............................................................................................٥۸
۳-۲-٤.دکترناهید ...............................................................................................٥۹
۳-۳-٤.دکتر تمدن................................................................................................٥۹
٤-۳-٤.دکترافراسیابى ...........................................................................................٦۰
٥-۳-٤.دکتر مدرسى ..............................................................................................٦۱
٦-۳-٤.دکترصباحى ...............................................................................................٦۱
۳-۷-٤.دکترمسیحا ...............................................................................................٦۲
۳-۸-٤.دکترضابطى ...............................................................................................٦۲
۳-۹-٤.دکتربنىفاطمى.............................................................................................٦۳
۳-۱۰-٤.دکتر ابوالحسن سامانى......................................................................................٦۳
۳-۱۱-٤. دکترعلىیگانه...........................................................................................٦۳
۳-۱۲-٤.دکتر فیض ................................................................................................٦۳
۳-۱۳-٤. قابله ها ..............................................................................................٦٥
٤-٤. شکسته بندان ..............................................................................................٦٥
۱-٤-٤. حاج رئیس ...............................................................................................٦٥
۲-٤-٤. هندیانى ................................................................................................٦٦
۳-٤-٤. آقا جواد ................................................................................................٦٦
٥-٤.مراکز درمانى ..............................................................................................٦۷
۲-٥-٤. خسته خانه ..............................................................................................۷۰
۳-٥-٤. سید محمد فاطمی ............................................................................................۷۱
٤-٥-٤. بیمارستان فاطمی ..........................................................................................۷۱
٥-٥-٤. بیمارستان سهامیه .........................................................................................۷۳
٦-٥-٤. بیمارستان کامکار .........................................................................................۷۳
۷-٥-٤. درمانگاه شیر وخورشید .....................................................................................۷٥
۸-٥-٤. بیمارستان حکیم ...........................................................................................۷٥
۹-٥-٤. درمان رایگان .............................................................................................۷٥
۱۰-٥-٤. لابراتوار ...............................................................................................۷٦
نتیجھ گیری ......................................................................................................۷۷
تصاویر .............................................................................................................۷۸

چکیده:
مطالعهی تاریخ پزشکى ایران نشان ازحضور طبیبان ماهری چون زکریای رازی و بوعلى سینا دارد. طب سنتى بر پایهی مزاج شناسى به بررسى و درمان بیماریها مىپرداخت. اما متاسفانه به مرور و خصوصا در عهد قاجار معنى طبیب تا حدودی تغییر کرد. طب را با پارهای از خرافات آمیخته و نیز بر صحت کار خویش پافشاری مىنمودند. مردم آن روزگار شخصى را که تا حدودی کارهای درمانى انجام مىداد طبیب مىنامیدند. بیشتر دلاکان و سلمانىها حجامت انجام مىدادند. طبابت قالب در عصر قاجار و پهلوی بر پایهی علم حکیمان سنتى بوده است. در آن زمان عدم رعایت بهداشت فردی و عمومى سبب شیوع بیماریهای خطرناکى در شهر مىشد. بیماریهای مسری از جمله طاعون، وبا، آبله وغیره جان مردم را مىگرفت. برای درمان بیماریها استفاده از گیاهان با خواص درمانى مانند گل گاو زبان، بیدخشت و غیره تجویز مىشد.
خوشبختانه در دوران پادشاهى ناصرالدین شاه تغییراتى در طب به وجود آمد. با ورود شیوههای نوین پزشکى و همچنین تاسیس دارالفنون و به دنبال آن برگزاری مجالس صحه ایران وارد مرحلهی جدیدی شد. طبیبانى از سراسر دنیا برای پزشکى به ایران مىآمدند. متاسفانه پذیرش طب نوین برای عدهای از مردم بسیار دشوارتر بود. برخى مردم شهراز مراجعه به پزشکان مسیحى امتناع مىنمودند. ازین رو طبیبان حاذقى همچون حکیم مهدی یهودی ، غیاث و دکتر ناهید طب سنتى و نوین را در کنار هم قرار مىدادند تا بتوانند مردم را درمان کنند اما همچنان تا اواسط سطنت رضا خان بر عقاید و تعصبات خود پافشاری مىنمودند. با تمام مخالفتها پس از مدتى مردم اصول بهداشتى را رعایت نموده و طب نوین را هم پذیرفتند. با پذیرش و رعایت بهداشت بیماریهای مسری کمتر و در نتیجه آمار مرگ و میر نیز کاهش مىیافت.
سوال مهم این پژوهش عبارتست از: وضعیت طب سنتى قم در دوره های قاجار و پهلوی چگونه بود؟ فرضیهی مهم این پژوهش عبارتست از: وضعیت طب قم در جامعهی قاجاری همانند دیگر شهرهای ایران
به شیوهی سنتى بوده است و در اواخر حکومت قاجار طب نوین به نظام وارد شده و در دورهی پهلوی ترکیبى از طب سنتى و مدرن رواج داشت. ازین رو با مطالعه و بررسى شیوه های درمانى در گذشته به هدف خویش دست مىیابیم.
واژگان کلیدی: پهلوی، قاجار، طب سنتى، قم