چه کسی در هزاره سوم باسواد تلقی می شود و سواد هزاره سوم چیست. نشریه هاروارد اینترنشنال ریویو در آوریل ۲۰۰۱ در مقاله ای به بررسی انقلاب دیجیتالی و اطلاعات جدید پرداخت. در آن با اشاره به قدرت های کشورها در بخش اطلاعات، به ارائه مثالی جالب پرداخت که در اینجا عنوان می شود. شاید در هر یک از دانشگاه های آمریکا، شمار افراد آگاه در زمینه رایانه، بیشتر از شمار این افراد در بسیاری از کشورهای عضو فدراسیون نیجریه در آفریقا باشد. داشتن سواد به مثابه منبع قدرت گیری از رسانه های مکتوب به رسانه رایانه ای انتقال یافته است. نوعی دگردیسی نوین را پیش روی خواهیم داشت. این خطر همواره وجود خواهد داشت که فناوری انتقال ماهواره ای اطلاعات، شکاف بین دارها و ندارها را مستحکم می کند. با این حال این شکاف را نمی توان صرفا به تفاوت های اتصال و دسترسی مالی به اینترنت محدود کرد. بدون تردید، آنچه در ظاهر دلایل فرهنگی برای تفاوت های به اصطلاح دیجیتالی تلفن، تلقی می شود غالبا به تفاوت در موقعیت های اتفاقی بازمی گردد. اما در همان سال که تشخیص این موضوع که عوامل اقتصادی یا فرهنگی در توضیح این تفاوت دیجیتالی، جایگاه برجسته ای دارند یا خیر، کار دشواری است. به قول هاروارد اینترنشنال سطوح متفاوت اندر کنش مابین سنن مذهبی و تغییرات تکنولوژیکی، سئوالات حیاتی متعددی را مطرح می کند. چگونه یک انقلاب رایانه ای (Computer Revolution) به تغییرات در درون نظریه بنیادین جنسیت در اسلام اثر گذاشته است. به هرحال اثر تکنولوژی بر فرهنگ و مذهب را نمی توان نادیده گرفت. تاثر نخستین انقلاب صنعتی بر مسیحیت عربی بدون تردید، به آغاز جهش جدی اصلاح طلبی مسیحی منجر شد. آیا تاثیر انقلاب جدید اطلاعات (The New Information Revolution) به یک رفرمیسم اسلامی قابل مقایسه با اصلاح طلبی مسیحی منجر می شود؟ در قرن بیستم غربی ها در این خصوص با یکدیگر به جدل پرداختند که آیا اصلاح طلبی پروتستان، مادر کاپیتالیسم در اروپا محسوب می شود یا اینکه اصلاح طلبی پروتستان، مادر کاپیتالیسم در اروپا است؟ و یا اینکه اصلاح طلبی مسیحی ۷ خود فرزند مراحل انقلاب کاپیتالیستی پیش از آن، به شمار می آید؟ مارکس وبر اندیشمند شهیر غرب، در کتاب «اصول اخلاقی پروتستان و روح کاپیتالیسم»، این نظریه را پیش برد که اصلاح طلبی پروتستان به جای آنکه فرزند تغییرات اقتصادی باشد، مادر کاپیتالیسم است. صنعت چاپ در قلب چالش بزرگ، فرا راه قدرت و اختیار مذهبی، یعنی اصلاح طلبی پروتستان قرار دارد. بر همین اساس می توان انتظار داشت که انقلاب ارتباطات و اطلاعات، به گسترش دین مبین اسلام کمک خواهد کرد.

صنعت چاپ نقش عمده در شکل گرفتن احساسات ملی گرایانه و تقویت وجدان ملی ایفا کرد و بسیاری از انقلاب های مردمی جهان در قرن نوزدهم و بیستم، با یاری گرفتن از ابزار چاپ و انتشار بروشور و آگهی ها و اطلاعیه هایی که اذهان را بیدار می کرد، گسترش و عملی گردید. از سوی دیگر ارتباطات رایانه ای، در شکسته شدن این احساسات نقش اساسی دارد و شاید در ایجاد جوامع فرا قومی، نقش ایفا کند. به هرحال آنچه امروزه با توسعه قدرت های ارتباطی و انتشاراتی دیجیتال فرا روی بشر است، آن است که سواد هزار سوم، آشنایی به تکنولوژی ارتباطات، ابزارهای آن و داشتن بانک های اطلاعاتی قوی بر روی کامکت دیسک ها و شناسایی بیشتر قابلیت های دیگران و رقیبان است. امری که امروزه، تفاوت اصلی موتورهای جست وجوی برتر در اینترنت را، به شمار سایت های معرفی شده به موتور جست وجو می دانند. یعنی: اقتضای جان چو ای دل آگهی است، هر که آگه تر بود، جانش قوی است.

• تکنولوژی و مذهب

هاروارد معتقد است فناوری جدید این شانس را برای اسلام فراهم کرده است که هدف اولیه خود یعنی جهان گرایی فرا ملی را محقق سازد. در این راستا، اینترنت می تواند به یک ابر بزرگراه برای حرکت اسلام به سمت اهداف خود تبدیل شود. شاید اینترنت یک اصلاح طلبی اسلامی را برانگیزاند. در صورتی که مسلمانان در انقلاب اطلاعات، بازیگران اصلی صحنه باشند و نه مصرف کننده صرف آن. شنیدن ندای وحدت، توسط منجی بزرگ بشریت، با چنین رسانه ای جهانی و فراگیر، قطعا امروزه امکان پذیر تلقی می شود. امروزه دسترسی به متن کامل قرآن مجید با بیش از ده ها ترجمه و میلیون ها تفسیر و مقالاتی که بر روی قرآن و احکام نگاشته شده است و قابلیت های صوتی و تصویری، بسیار آسان شده است.

بسیاری از مراکز اسلامی و مذهبی داخل و خارج از کشور، با ایجاد پایگاه های اطلاع رسانی، در ترویج شریعت و پاسخ به سئوالات پیروان مذهب و یاری عقیدتی به آنان، نقش مهمی را ایفا می کنند.

امروزه شبکه های اطلاع رسانی و ابزارهای ممتاز ارتباطی، به عنوان یک فاکتور عالی برای انتقال و انتشار افکار و ارزش های اسلامی و ملی به سراسر جهان مبدل شده اند و هیچ گاه نمی توان، تکنولوژی را در برابر و ماورای شریعت ها دانست. می توان چنین پنداشت که امروزه قبول یک شریعت و رد آن، با وجود پایگاه های اطلاع رسانی و امکانات مولتی مدیا و موتورهای جست وجو، بسیار آسان تر و تخصصی تر شده است تا پنجاه سال پیش که دسترسی به یک دانشمند، شاید هفته ها و ماه ها به طول می انجامید و بسیاری از پرسش ها بی پاسخ دفن می شدند.

اکنون بسیاری از سایت های اینترنتی تنها به ارائه پاسخ به سئوالات کاربران در زمینه های مختلف می پردازند و سیلی از کارشناسان معتبر عضو انجمن های این پایگاه ها، به کار پاسخگویی به سئوالات علاقه مندان می پردازند.

اگرچه تبلیغ و انتشار مطالبی علیه مذاهب و اندیشه های ناب آنها توسط فرقه ها و گروه های مختلف، به عینه افزایش یافته است و خطری جدی برای تبلیغ شریعت های آسمانی و خدشه دار نمودن ارزش های آنها، پدیدار کرده است، ولیکن با این وجود نمی توان قدرت رشد و گسترش این پایگاه های خلاف را آنقدر شدید و اثر بخش دانست که شمار میلیونی پیروان یک شریعت را در انحصار افکار و ایدئولوژی های خود کند. از پاپیروس تا شکل گیری سی پی یو برای ارتباطات را نمی توان فراموش کرد. امری که شاید در آینده نزدیک بتوان در مورد از سی پی یو تا موتورهای قدرتمند هواپیماهای شخصی سخن گفت.

• کلبه های الکترونیک

اطلاعات باید تولید شود و اطلاعات تولید شده نیازمند جریان خواهد بود. جریان هر پدیده و علتی همواره خواهان قانونی منسجم و کاربردی است تا نیازهای بنیادین فرآیند تولید و انتشار و دریافت اطلاعات را در مسیری صحیح و مطلوب رهنمون کند. این پروسه در صورتی که هم جهت با اصول مورد احترام ملت ها جریان پذیرد منجر به بروز فاکتورهایی خواهد شد که بنیانگذار دهکده جهانی هزاره سوم است. شاخص هایی که همواره در تغییر رویکرد جهانی شدن ابزارهای ارتباطی و رسانه ای بشر در نیل به آرمان های گذر از مرزهای جغرافیایی، نقش بسزایی داشته اند. همان طور که در بخش های قبلی مطلب عنوان شد، جهانی شدن و جهانی سازی (Globalization) با اتکا به احترام به اصول انسانی و عقاید و ایدئولوژی های کشورهای مختلف جهان در چارچوب برنامه ای منسجم که تنها در جهت تسریع و سهولت در ارتباطات و فناوری اطلاعات صورت گیرد امکان پذیر است و مقابله افکار و عقاید ملل در جهت یکی شدن روش ها و محکوم کردن ملت ها بر روشی نوین که ساخته و پرداخته غرب یا شرق قلمداد شود، نمی تواند به این مفهوم تلقی شود. به همین خاطر، شکل گیری اکثر پیمان ها و اتحادیه های بین المللی با تکیه بر ساختارهایی استوار است که این شاخص ها در جهت ارتباط سریع و صحیح کشورها با یکدیگر شکل می گیرد و تعریف پروتکل های همکاری فی مابین قبل از امضای نهایی قراردادها و شکل گیری نهادهای بین المللی، در حقیقت روش اجرایی منطقی را استنتاج می کند که فرآیند کلی آن، بنیانگذاری کارکردهای ارتباطی منسجم و پویا است. کلبه های الکترونیک را نیز باید به مثابه منطقی برای توسعه آرمان های ارتباطی بشر هزاره تصور کرد که خانواده های الکترونیکی در نهاد آن پرورش می یابد. پروتکل های الکترونیکی در درون نهادی سازمان یافته و قانونمند مانند کلبه های الکترونیک، در آینده نه چندان دور فضای سایبر را بر روی تلویزیون های شخصی به تصویر خواهند کشاند و تصویری نوین از فناوری اطلاعات را به جهانیان عرضه خواهند کرد. آیا کناره گیری و حذف خانواده های هسته ای و توده ای موج دوم با بروز غول آسای ابزارهای پیشرفته ارتباطی در بطن نهادهای الکترونیکی خالص و بی روح، عملی خواهد شد؟ فرآیند قانونمند کردن فعالیت های کلبه های الکترونیکی چگونه خواهد بود؟ فعلا پاسخی برای پرسش های فوق غیرعلمی و غیرممکن به نظر می رسد و نیازمند صبری است که همواره رشد تکنولوژی در دهه های پایانی هزاره دوم، آن را کاهش داده است. اینکه کلبه های الکترونیک و خانواده های الکترونیک در بطن آن را به عنوان مهمترین شاخص های عینی رشد کوانتومی فناوری اطلاعات بدانیم و بنامیم، این مهم برمی گردد به نوع برداشت ما از بنیان هایی که زمینه ساز بروز و توسعه همه جانبه در پروسه ای طی شده است. هر اندازه این برداشت مختلف و فاکتورهای برداشتی ما متنوع و گسترده باشد و طیف وسیع و حتی مشخصی از کارکردهای موثر در شکل گیری ابزارهای جهان اطلاعاتی دربر داشته باشد، باز هم توجه به این نکته ضروری خواهد بود که پدید آمدن مکان های کوچک ارتباطی قوی و مشتمل بر سیگنال ها و امواج های غیرخطی مخابراتی و ماهواره ای و تربیت انسان هایی با شاخص هایی متفاوت با محورهای سنتی قبل در نهاد آنچه امروزه به آن کلبه های الکترونیک می گوییم، اجتناب ناپذیر است.

به هر حال بحث حضور گسترده کافی نت ها به داخل منازل آن هم با صورتی منسجم تر و پرقدرت تر در جهت این برداشت که کلبه های الکترونیک، تفسیری صحیح از مبانی عالیه موج سوم تافلر به شمار خواهد آمد، دور از ذهن نخواهد بود. از پاپیروس تا سی پی یو و از سی پی یو تا کلبه های الکترونیک؟ آینده به این پرسش پاسخ خواهد داد.

روزنامه شرق (1385/01/16)