چاقى، به عنوان بیمارى حاصل تمدن و پیشرفت، نه تنها در کشور ما بلکه در سراسر جهان شایع است، به طورى که حدود ۱/۱ میلیارد نفر در دنیا دچار اضافه وزن هستند. این بیمارى از علل اصلى بروز سایر بیمارى‏ها مثل سرطان، بیمارى‏هاى قلبى – عروقى، بیمارى‏هاى استخوانى و دیابت نوع ۲ است.
افزایش بیش از ۵ کیلوگرم در وزن یا ۵ سانتى‏متر در دور کمر، چراغ خطرى است که به ما هشدار مى‏دهد نوع رژیم غذایى و فعالیت بدنى خود را مورد بازبینى قرار دهیم.
سه راه مقابله با این مشکل، کاهش غذا خوردن، افزایش فعالیت بدنى و تغییر و اصلاح عادات غذایى است.
عدم توجه به اضافه وزن و پیشگیرى نکردن از ابتلا به آن مى‏تواند هر کدام از ما را در زمره افراد در خطر ابتلا یا مبتلا به این مشکل قرار دهد.
گاهى وزن کردن خود با ترازو ما را ناامید و نگران مى‏سازد. اما بدانید قبل از آشنایى با ترازو بهتر است مقیاس‏هاى موجود دیگر را نیز مورد توجه قرار دهیم و فقط به یک ابزار صرفاً هشداردهنده تکیه نکنیم. این مقیاس «تعادل انرژى» است که وابسته به مقدار رسیدن از راه غذا و به دنبال آن مصرف آن در بدن مى‏باشد (ورودى انرژى و برون‏ده آن). همانند دو کفه ترازو که در صورت برقرارى تعادل، مقابل یکدیگر مى‏ایستند. به این معنا که اگر مفهوم ورودى انرژى به بدن را مشابه دارا بودن مبلغ صد تومان پول در نظر بگیریم، اگر تمامى این پول را خرج کنیم که مشابه مصرف انرژى در بدن است، ما پولى نخواهیم داشت، یعنى ذخیره‏اى نداریم. ورودى و خروجى انرژى بر ذخیره انرژى در بدن خصوصاً میزان چربى در بافت‏هاى چربى به بدن اثر مى‏گذارد.
وقتى دریافت انرژى از سوختن و مصرفش در بدن بیشتر باشد، ذخیره خواهیم داشت. به عنوان مثال در خانم‏هاى باردار، براى حمایت از رشد و تکامل جنین، در نوزادان و کودکان، براى رشد و بلوغ و در بزرگسالان، ابتلا به اضافه وزن و در موارد حاد، چاقى رخ مى‏دهد.
بر عکس این حالت (کمبود دریافت انرژى یا سوختن و مصرف بیش از حد انرژى در بدن) منجر به کاهش وزن به صورت کاهش مجموعه‏اى از بافت چربى و بافت غیر چربى مى‏گردد.
بیایید نگاهى نیز به مسئله ژنتیک و چاقى داشته باشیم. مطالعات انسانى نشان داده است که حدود ۶۰ ژن مختلف در تنظیم وزن بدن دخالت دارند و تحقیقات در جهت طبیعت عملکرد آنها و چگونگى تغییرات سوخت و ساز بدن از قبیل کاربرد انرژى کمتر یا کاربرد و سوختن چربى کمتر به طور وسیعى در سراسر دنیا در حال انجام است.
گرچه برخى افراد از نظر ژنتیکى بیشتر مستعد ذخیره کردن چربى در بدن هستند، خصوصاً با توجه به تعیین تعداد سلول‏هاى چربى در دوران کودکى به طور ثابت و مملو شدن آنها از چربى در سنین بزرگسالى، مقدار انرژى اضافه بر نیاز بر این ذخیره کردن اثر بسیارى دارد. عوامل محیطى و مدل زندگى بر طبیعت بدن افراد و در واقع بر بروز ژن‏ها اثر دارد. فردى که استعداد ژنتیکى چاقى دارد، ممکن است با توجه به نحوه تغذیه و فعالیت بدنى، هرگز دچار چاقى نشود اما به هر حال بیشتر از سایر افراد در خطر ابتلا قرار داشته و نیاز به توجه خاص و خصوصاً مشاوره از اوایل سنین کودکى براى ایجاد عادات غذایى مناسب و نوع فعالیت‏هاى بدنى دارد.

بدن ما به چه مقدار انرژى در طى شبانه‏ روز نیاز دارد؟
این سؤال نکته کلیدى در رژیم درمانى با هدف کاهش وزن است. لذا تأکید مى‏شود که در صورت مراجعه به مشاور تغذیه براى قرار گرفتن تحت رژیم کاهش وزن، از شمارش انرژى و در حقیقت، تعیین انرژى مورد نیاز شخص خود اطلاع حاصل کنید.
در مجموع این تخمین وابسته به وزن بدن و میزان فعالیت‏هاى بدن مى‏باشد. در افراد با گروههاى سنى مختلف و جنسیت متفاوت، این نیاز به طور متوسط از ۱۶۰۰ کیلوکالرى تا ۲۸۰۰ است و بسته به میزان کاهش وزن مورد نیاز، مقادیرى از این انرژى کاسته مى‏شود و رژیم بر این اساس تنظیم مى‏گردد.
اگر دچار اضافه وزن یا چاقى هستید، یکى از مهم‏ترین علل آن اضافه دریافت انرژى از راه غذا نسبت به سوخت و ساز بدن است اما برخى بیمارى‏ها از جمله مشکلات هورمونى هم ممکن است سبب چاقى شوند که در آن صورت با تشخیص پزشک متخصص و درمان بیمارى در کنار یک رژیم مطلوب سلامتى ‏بخش غذایى و ورزشى، چاقى نیز درمان مى‏گردد.

وزن مطلوب براى حفظ سلامتى ما چقدر است؟
در مجموع، تعیین «وزن سلامتى» یک امر کاملاً فردى است که با توجه به تاریخچه وزن فرد، الگوى توزیع چربى در بدن، سابقه خانوادگى انواع بیمارى‏هاى مرتبط با چاقى و وضعیت سلامتى کنونى فرد معین مى‏شود. مراجعه به جداول وزن مطلوب براى قد، در عین حال که راهنمایى کلى براى این امر محسوب مى‏شود، باید با توجه به این نکته صورت گیرد که «سبک زندگى سالم» خیلى بیشتر مى‏تواند به وضعیت سلامتى ما کمک کند تا تنها یک عدد در داخل جدول.

براى تعیین «وزن مطلوب» از چه ابزارى کمک بگیریم؟
یکى از رایج‏ترین روش‏ها در جهان کنونى علم تغذیه، استفاده از شاخص توده بدن (BMI) است. این شاخص علاوه بر در نظر گرفتن وزن مطلوب براى قد، رابطه نزدیکى با محتواى چربى بدن دارد.
نحوه اندازه‏گیرى وزن در منزل شرایط زیر را باید دارا باشد:
از ترازوى دقیق استفاده شود. صبح ناشتا و ترجیحاً بعد از اجابت مزاج با حداقل پوشش، وزن اندازه‏گیرى شود. البته به یاد داشته باشید که وزن کردن مکرر گمراه‏کننده و به علاوه ناامیدکننده خواهد بود. بعد از اندازه‏گیرى وزن، یک گام فراتر رفته و با اندازه‏گیرى قد، شاخص دقیق‏ترى را براى خود محاسبه کنید. به این ترتیب که وزن (بر حسب کیلوگرم) را بر مجذور قد (بر حسب متر) تقسیم نمایید. عدد حاصله، BMI فرد است.
به عنوان مثال فردى که داراى ۷۲ کیلوگرم وزن و ۷۳/۱ متر قد مى‏باشد، با تقسیم این وزن بر مجذور قدش (قد به توان ۲)، BMI ۱ و ۲۴ به دست مى‏آید. هنگامى که این شاخص به ۲۵ رسید، براى سلامتى خطر ناشى از اضافه وزن آغاز مى‏شود. BMIمطلوب ۲۵ – ۵/۱۸ مى‏باشد.
به یاد داشته باشید که ما به جاى نگرانى براى اضافه وزن باید نگران چاقى اضافه باشیم، گرچه معمولاً این دو همراه هم هستند اما استثناهایى هم وجود دارد. مثلاً ورزشکاران به جاى چربى، داراى توده عضلانى زیاد هستند و اضافه وزن آنها ناشى از چربى اضافى نیست. در کنار اضافه داشتن چربى، توزیع چربى در بدن و در واقع چاقى‏هاى موضعى هم از اهمیت خاصى برخوردار هستند.

چه کسانى باید بیش از دیگران نگران وزن خود باشند؟
افراد دچار پرفشارى خون، افزایش سطح کلسترول بد خون (LDL)، افراد داراى سابقه خانوادگى چاقى، بیمارى قلبى یا برخى از انواع سرطان (پستان و روده بزرگ) و افراد دچار چاقى‏هاى موضعى باید بیشتر مراقب وزن خود باشند. به علاوه افرادى که دچار افزایش سطح قند خون نیز هستند باید بسیار مراقب افزایش وزن و توزیع چربى بدن خود باشند.
یک نکته کلیدى در این زمینه این است که گام نخست براى چنین افرادى، کاهش ۱۰ درصد از وزن اولیه خود مى‏باشد.
همان طور که اشاره شد، مکان ذخیره چربى و میزان این ذخیره از عوامل مهم به خطرانداز سلامتى هستند. برخى افراد در نواحى موضعى دچار اضافه تجمع چربى هستند مانند نواحى فوقانى (بالاتنه) یا نواحى تحتانى (پایین‏تنه). این اضافه چربى در هر حال مشکل‏ساز است، اما هر کدام خطرات مختص خودشان را دارند.

انواع چاقى‏هاى موضعى‏

«چاقى سیبى‏ شکل» یا چاقى بالاتنه‏
این نوع چاقى ارتباط بیشترى با بیمارى‏هاى قلبى – عروقى، فشار خون و دیابت نوع ۲ دارد. از علل بروز این نوع چاقى، بالا بودن سطح هورمون مردانه (تستسترون) است. این چاقى به راحتى قابل ارزیابى به وسیله اندازه‏گیرى دور کمر است. دور کمر بیشتر از ۱۰۰ سانتى‏متر در مردان و بیش از ۸۵ سانتى‏متر در زنان، نشانگر این شکل چاقى است که در کنار BMI بیش از ۲۵، دقیق‏تر است.

«چاقى گلابى‏شکل» یا چاقى پایین‏تنه (باسن و ران‏ها)
این نوع چاقى نسبت به سوزاندن، بسیار مقاوم است. هورمون‏هاى زنانه سبب این نوع چاقى مى‏شوند.

درمان چاقى‏
چاقى باید مشابه انواع بیمارى‏هاى مزمن در نظر گرفته شود. درمان آن نیاز به تغییر درازمدت در نحوه زندگى دارد تا سایر راههاى کوتاه‏مدت به سادگى دریافت قرص براى درمان ۲ هفته‏اى سرماخوردگى یا کاهش وزن سریع با رژیم‏هاى به ظاهر معجزه‏آساى لاغرى!
مشکل اصلى در برنامه‏هاى کاهش وزن طرز تفکر ما نسبت به این برنامه‏هاست. اغلب ما به یک «رژیم غذایى» به عنوان چیزى موقتى نگاه مى‏کنیم که تنها تغییرات تا زمانى اجرا مى‏شود که به نتیجه دلخواه‏مان دست یابیم. این امر، عامل مشکل اضافه وزن مجدد براى اکثر افرادِ تحت رژیم‏هاى لاغرى است. در مقابل، هدف ما زندگى سالم و فعال با تغییرات رژیمى قابل اجرا براى فرد، چه افراد چاق و چه افراد لاغر مى‏بایست باشد.
فقط حدود ۵ درصد از افرادى که تحت برنامه‏هاى رژیمى تجارتى قرار مى‏گیرند، وزن کم مى‏کنند و بعد نزدیک به وزن حاصله باقى مى‏مانند.۱۳ کاهش وزن حاصله (در صورت حاصل شدن!)، در عرض یک سال پایانى محدودیت غذایى و کل کاهش وزن حاصله در طول ۳ تا ۵ سال بعدى باز مى‏گردد. عواقب منفى مرتبط با این بازگشت وزن، تغییر الگوى توزیع چربى در بدن به صورت چاقى سیبى‏شکل (بالاتنه) است. همچنین کاهش سطح کلسترول خوب خون (HDL) و اثرات روحى و روانى منفى و احساس شکست و ناامیدى رخ مى‏دهد. لذا توجه به این عواقب ما را بر آن مى‏دارد که به دنبال راهى براى مقابله با آن باشیم. این راه در وهله اول تصمیم‏گیرى ما در مورد نوع رژیم انتخابى و در حقیقت نوع تغییر در روش زندگى است. مشاور، ما را در این امر راهنمایى خواهد کرد اما راه حل کلى، تدریجى بودن و همراهى با ورزش است.
برنامه‏هاى کاهش وزن که بدون رژیم، بدون ورزش، شعار آنهاست تنها عرضه‏کننده کالاهاى لوکس تجارتى هستند که به طور بالقوه براى سلامتى خطرناک مى‏باشد.
توصیه متخصصین، کاهش وزن هفته‏اى ۵/۰ کیلوگرم است که سبب برداشت ذخایر چربى بدن مى‏شود. در حالى که کاهش وزن‏هاى سریع، نشانگر از دست رفتن آب بدن به علت کاهش دریافت نمک و کاهش ذخایر گلیکوژن (قند) از کبد و ماهیچه هستند. بخشى از این کاهش وزن سریع هم ممکن است ناشى از کاهش بافت عضلانى بدن باشد که معادل کاهش سوخت و ساز بدن و کاهش کل مصرف انرژى در بدن است که خود از عوامل چاقى است.
راه حل این است که به بدن فرصت دهیم به جاى مقابله با رژیم لاغرى به ما کمک کند و کلید این فرصت صبر است.
۵/۰ کیلوگرم در هفته کاهش وزن یعنى نیاز به محدود کردن ۳۰۰ تا ۵۰۰ کالرى انرژى از نیاز روزانه که توسط متخصصین تنظیم مى‏شود.
دو نکته مهم این است که افراد در سنین ۲۵ تا ۴۴ سالگى توجه کنند که این سنین، سن افزایش وزن است و توجه خاصى در این دوران لازم است. البته کودکى و نوجوانى نیز از اهمیت و جایگاه خاص خود برخوردار است که در قسمت بعدى بیشتر به آن خواهیم پرداخت.
نکته دیگر اینکه، اکنون در هر سنى از بزرگسالى هستید نباید ۵ تا ۸ کیلوگرم بیشتر از سن ۲۱ سالگى خود وزن داشته باشید.

ادامه دارد…

منبع: ماهنامه پیام زن ۱۳۸۳ شماره ۱۵۲، آبان
نویسنده : سالومه آرمین