هنر با زندگی انسان پیوند تنگاتنگ دارد و حضور همیشگی هنر در زندگی بشر کاملاَ محسوس است به گونه‌ای که گرایش به هنر با سرشت انسان در آمیخته و شاخه‌های گوناگون هنر با انسان تولد یافته و رشد کرده است در عرصه گسترده هنر، دو هنر نقاشی و مجسمه سازی جایگاه ویژه خود را دارند و در موضوع رساله مورد نظر درباره تعامل دین اسلام و هنر و اینکه دیدگاه فقهاء امامیه درباره‌ی نقاشی و مجسمه سازی چه می‌باشد را بیان کرده‌ایم.

مقدمه
هنر از آن دست مقوله‌های پیچیده‌ای است که تاکنون، به گونه‌ای دقیق تکلیف خود را با آن روشن نساخته‌ایم، طبیعی است. از فقه اسلامی انتظار این نیست که به مسائل فلسفی هنر، مانند ماهیت هنر منشا هنر و... بپردازد. لکن ب‍ُعد کاربردی آن را باید به دقت در کانون توجه خود قرار دهد و به پرسش‌هایی که هنر، با تمام گونه‌های خودش دارد، پاسخ‌گو باشد. امروزه، ده‌ها بلکه صدها پرسش بایسته پاسخ در هنر و مقوله‌های هنری وجود دارد فقهای ما در گذشته با این که حضور هنر به گستردگی امروزین را در جوامع خود نداشتند؛ با این حال به میزان مورد نیاز، پاسخگو بوده‌اند و مطالب ارزشمندی را در مورد پژوهش و مسائل هنری در اختیار آیندگان نهاده‌اند.

چیستی هنر
معنای لغوی هنر، هو که در فارسی «ه» به «خ» تبدیل شده و شده «خو»، به و چون تلفظش نارسا بوده حرف «ب» به آن اضافه شده و البته معنی خوب می‌دهد. مثل «جو»، که شده «جوب» یا «چو» که شده «چوب»؛ و جزوه دیگر «نَرَهَ» است به معنی هر کاری که در حد کمال است بنابر این هونره یعنی کار خوب در حد کمال.(1)

مجسمه
مجسمه به معنای بت مأخود از تازی پیکر و پیکر بدون روح، لعبتی از سنگ و آهن و دیگر فلزات سازنده هیکل، تندیس، تمثال.(2)

نقاشی
در تعریف نقاشی آمده که نقاشی سطح اعم از شیشه، چوب، سنگ، کاغذ و پارچه است که بر آن لایه‌هایی از رنگ وجود دارد و تصویر نقاشی شکل‌ها و رنگ‌ها در کنار هم سامان‌دهی شده‌اند.(3)

صورت و تمثال در لغت
در تاج العروس آمده است که التصاویر: التماثیل. الصورة بالضم: الشکل و الهیئة(4) تصویر همان تمثال است و صورت به ضمه به معنای شکل و هیئت می‌باشد.(5)
هنر در اسلام
دین مقدس اسلام، با دارا بودن فرهنگ غنی و معارف انسان ساز، یکی از هنر پرورترین ادیان جهان است، که از سنت‌های هنری سرشار و از ذخایر عظیم فرهنگی‌ـ هنری، برخوردار است، به ویژه در مکتب تشیع، گنجینه‌های نفیس هنری و میراث فرهنگی گرانقدر و ارزشمندی نهفته است.(6)
بنابراین، دین اسلام، ارزش‌های هنری و قدرت و عظمت زیبایی هنر را گرامی می‌دارد و از آن حمایت می‌کند چون این دین، مظهر زیبایی خداست، خداوند جمیل به عنوان مظهر جمال و جلال و کمال و زیبایی مطلق است و در حدیث معروفی که از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده که می‌فرمایند: «إن ا... جمیل و یحب الجمال.» خداوند جمیل و زیباست و زیبایی را دوست دارد.(7)

پیام معنوی هنر اسلامی
هنر قدسی اسلام، همچون تمام هنرهای حقیقتاَ قدسیِ دیگر، تنزل حقیقت آسمانی بر زمین است. این هنر تبلور روح و فرم دین اسلام است که به کسوت کمالی در آمده که به این جهان زوال و مرگ تعلق ندارد. البته هنر قدسی اسلام، موهبتی آسمانی سرشار از برکت است. این هنر از هر نظر موهبتی است که در نهایت از رحمت الهی چشمه می‌ گیرد.(8)

ارتباط هنر و معنویت اسلامی
منشأ هنر اسلامی و سرشت نیروها و اصولی را که موجد این هنر بوده است، باید به جهان بینی اسلام و وحی اسلامی ربط داد که یکی از جلوه‌های آن بی‌واسطه، هنر قدسی اسلام و با واسطه، هنر اسلامی در مکتب خویش است. افزون بر آن ارتباط میان هنر و پرستش اسلامی، میان تفکر و تعمق درباره خداوند به صورتی که در قرآن توصیه شده و سرشت تفکرآمیز این هنر، بین ذکرا... که هدف غایی تمام اعمال و شعائر مذهبی در اسلام است و نقشی که هنرهای تجسمی و شنیداری در زندگی هر مسلمان به طور خاص و امت اسلامی بطور عام ایفا می‌کند، مؤید رابطه علی میان وحی و هنر اسلام است. اگر این هنر به نزدیک‌ترین وجه ممکن با صورت و معنای دین اسلام پیوند نداشت، هرگز نمی توانست از عهده انجام این وظیفه معنوی برآید.(9)

مبانی نظری اسلام
دین و هنر دو موضوع و دو مقوله‌ی بنیادین مرتبط با ساحت‌های مختلف وجودی حیات انسان هستند. این دو از یک جنس و با هم هم‌رتبه و هم درجه نیستند. لکن تاثیرپذیری‌شان از یکدیگر نمونه‌ای یگانه است. به این ترتیب که اصولاَ همواره دین و هنر را برای تبیین جنبه‌های معنوی و غیرقابل بیان خویش به خدمت گرفته است و هنر نیز با ارتزاق از مبانی و مفاهیم معنوی دین و رشد نموده است. هنر دینی به تعبیری اعلام وفاداری انسان به عهدی است که با خدای خود بسته است الست بربکم قالو بلی(10) و همین وفاداری عامل رشد و کمال انسان است.
از موارد مهم مبانی نظری اسلام عبارتند از: معنویت، عبادت و آیین‌ها

الف معنویت
یکی از وجوه بارز دینی معنویتی است که با درجات مختلف در ادیان گوناگون وجود داشته و پیروان هر دینی به آن قایل و متوجه هستند. این معنویت که مقوله‌ای روحانی و غیر مادی است؛ باید به گونه‌ای به لباس ماده ملبس شده و در قالب کلام، صوت، شکل، فضا و یا هجم به انسان معرفی و ارزش و مفهوم معنوی آن به او القا شود.(11)

ب) عبادت
وجه بارز دیگر دین مشتمل بر عباداتی است که پیراوان هر دینی ملزم به انجام آن فرایض هستند. بسیاری از این عبادات نیازمند فضایی خاص هستند. همین امر باعث ایجاد فضاها و مکان‌هایی به عنوان پرستش گاه و معبد شده است که البته در هر دین، نام خاص خویش را دارد؛ حتی در اسلام نیز که همه‌ی مسجد مقرر گردیده است، فضا و عمارت مسجد است که معنویت ایجاد می‌کند. و عبادتگاه‌ها نیز باید واجد مختصاتی باشند که معنویت را به وجود آورند.(12)

ج) آیین‌ها
مورد دیگری که وجه ممیزه‌ی ادیان از مکاتب آسمانی و غیر دینی است، وجوه آیین‌ها و مراسمی است که به صورت جمعی در مکان‌ها و زمان‌هایی خاص برگزار می‌شود. آیین‌های ادیان نیز به نوعی، هم به عبادت مربوط می‌شوند و هم واجد ساحت و معنای معنوی هستند.(13)

تاریخچه مجسمه سازی و نقاشی
پیدایش مجسمه سازی و نقاشی به عنوان یک هنر و فن، تقریباَ مقارن با تاریخ پیدایش بشر است. از متقین‌ترین ومحکم‌ترین شواهد و مدارک در بیان تاریخ پیدایش مجسمه و انگیزه پدید آورندگان آیات متعددی از جمله در سوره نوح می‌باشد که خداوند در قرآن به نام و مشخصات این تندیس‌ها و پیکرها که به عنوان خدایان مورد پرستش بودند اشاره می‌کند و از آنها نام می‌برد: ودٌ، سواع، یعوث و یعوق و نسر.(14)

پیشینه نقاشی و مجسمه سازی در ایرا ن
نخستین قومی که در نجد ایران هویت تاریخی یافتند عیلامی‌ها بودند که از آنان تعدادی آثار تصویری از جمله نقش برجسته صخره‌ای باقی مانده است. این دست آفریده‌های کهن را با صفت کلی ایرانی مشخص و متمایز می‌کنند، حال آنکه در واقع در زمانی پیش از آغاز فرهنگ و تمدن آریایی در این سرزمین پدید آمده‌اند. پژوهندگان معمولاَ مبدا هنر ایرانی را به دوران نو سنگی (هزاره‌ی هفتم ق. م) ربط می‌دهند؛ ولی براساس کشفیات و اطلاعات دقیق‌تر شاید بتوان سر آغاز قدیمی‌تری بر این هنر قائل شد.(15)

اقسام مجسمه و نقاشی از منظر فقها
1- تصویر موجودات جاندار 2- تصویر موجودات با روح 3- تصویر موجودات بی‌روح به شکل مجسمه و تندیس 4- تصویر موجودات بی‌روح بطور نقاشی 5- صرف رنگ آمیزی 6- نقش و مجسمه‌های ناقص و نیم تن.(16)

آرا و نظرات فقها در مسئاله تصویر
1- قول به حرمت تصویر مطلقاَ خواه به گونه مسجد باشد یا منقوش، موجود جاندار باشد یا بی‌جان و این رای به استناد استظهار علامه در کتاب مختلف ابوصالح حلبی و قاضی بن براج نسبت داده شده است.
2- قول به جواز مطلقاَ خواه تصویر موجودات جاندار باشد یا بی‌جان به گونه مجسمه باشد یا نقش این نظر شیخ طوسی در تفسیر تبیان و امین الاسلام طبرسی در مجمع البیان است.(17)

تمثال و صورت در عبارات فقها
دو واژه صورت و تمثال در کلمات فقها در باب‌های مکاسب محرمه و مکان و لباس نمازگزار به کار رفته است.
1- مکان ولباس نماز گزار که شیخ مفید در بحث لباس و مکان چنین می‌فرماید: و یکره الانسان ان یصلی و فی قبلة صورة؛(18) کراهت دارد انسان نماز را در جایی بخواند که قبله‌اش صورت است.
2- مکاسب محرمه: شیخ مفید و شیخ طوسی و سلار دیلمی نوشته‌اند: یحرم عمل التماثیل المجسمة حرام است ساختن شکل‌های مجسم.(19)
حرمت نقاشی و مجسمه سازی
فاضل نرقی در مستند الشیعه می‌نویسد: از ابوصلاح حلبی حکایت شده است که تصویر حرام است مطلقاَ چه مجسمه چه نقاشی و چه تصویر موجودات جاندار یا بی جان.(20)

دلایل حرام بودن تصویر مطلقاَ
روایات متعددی وجود دارد از جمله روایاتی که دلالت می‌کنند بر وارد نشدن فرشتگان به داخل خانه‌ای که در آن صورت تمثال باشد. مانند این روایت عن ابان عن ابی عبدا... (ع) ان رسول ا.. (ص) قال: ان جبرئیل قال انالا تدخل بیتاَ فیه کلب و لا صورة انسان و لابیتاَ فیه التماثیل.
جبرئیل فرمود: ما در خانه‌ای که در آن سگ و صورت انسان و تمثال باشد داخل نمی‌شویم.(21)

حرام بودن نقاشی جانداران
گروهی از فقها کشیدن عکس و شکل موجودات جاندار را به وسیله دست و ابزار نقاشی حرام دانسته‌اند که به نظریه برخی از این علما اشاره می‌کنیم:
1- ابن ادریس حلی در متاخر سرائر، ضمن بر شمردن مکاسب محرمه می‌نویسد: وسائر التماثیل و الصور ذوات الارواح مجسمه کانت او غیر مجسمه» واز جمله مکاسب محرم است، همه شکل و صورت‌های موجودات دارای روح چه به طور مجسمه باشند یا به گونه غیر مجسمه.(22)

دلایل حرمت نقاشی جانداران
1- نخستین حدیثی که مورد استدلال قرار می‌دهیم این است که پیامبر می‌فرماید: ان ینقش شیء من الحیوان علی الخاتم: از این که شکل و صورت جانداران، بر نگین انگشتری نقش شود نهی فرمودند.(23)
2- قال (ص) اتانی جبرئیل قال: یا محمد ان ربک یقرئک السلام و ینهی عن تزویق البیوت: قال ابو بصیر فقلت: و ما تزویق البیوت، فقال: تصاویرالتماثیل. جبرئیل فرمود ‌ای محمد همانا پروردگار به تو سلام رساند و تو را از زینت دادن خانه‌ها نهی فرمود و ابو‌بصیر می‌گوید که زینت کردن خانه‌ها یعنی چه و فرمود همان تصاویر و تمثال‌ها را می‌فرمایند.(24)

حرمت ساخت مجسمه جانداران
قائلین به حرمت ساخت مجسمه جانداران دلیل عمده و اساسی‌شان روایات و اجماع است که به بررسی آنها می‌پردازیم.

الف ) روایات
روایت سکونی به نقل فروع کافی «علی بن ابراهیم عن ابیه عن النوفلی عن السکونی عن ابی عبدا...، (ع) قال: امیر المومنین ع بعثنی رسول ا... (ص) الی المدینه قال: لا تدع صورة الا محوتها و لاقبراَ الا سویته ولا کلباَ الا قتلته»
حضرت علی(ع) می‌فرماید: رسول خدا (ص) مرا به شهر مدینه اعزامم کرد و دستور داد همه مجسمه‌ها را محو و نابود کن و قبرها را صاف و هموار کن و سگ‌ها را از بین ببر،(25) با دقت در این حدیث معلوم می‌شود وجود مجسمه چیز ناپسندی است. بنابراین اگر وجود چیزی ناپسند و ناروا باشد پس ایجاد آن هم ممنوع خواهد بود پس منظور از این مجسمه‌هایی که دستور به محو آنها داده شده است مجسمه جانداران خواهد بود.

ب) اجماع
محقق کرکی در متاجر جامع المقاصد، پس از آنکه انواع و اقسام مجسمه سازی و نقاشی را بیان می‌کند، می‌نویسد: «فتکون الاجسام اربعة احدها محرم اجماعاَ و باقی الاقسام مختلف فیها»(26) یکی از اقسام چهارگانه مجسمه سازی و نقاشی، که همان ساختن مجسمه جانداران باشد. به دلیل اجماع حرام است و دیگر گونه‌ها، مورد اختلاف فقها است. و مهم‌ترین راه‌های کشف اجماع عبارت‌اند از: لطف، حس، حدس.

روایات حرمت تصویر
شیخ انصاری می‌نویسد: نهی رسول ا... (ص) ان ینقش شیء من الحیوان علی الخاتم. رسول خدا (ص) از ترسیم کردن و نقش انداختن اجزایی از شکل و اندام حیوانات، بر نگین انگشتر نهی کرده.(27)

حکم نگهداری تصاویر
شیخ انصاری در این زمینه می‌گوید: علی بن جعفر، از برادرش، امام کاظم (ع ) می‌پرسد: آیا می‌توان با انگشتری که بر نگینش عکس پرندگان نقش شده نماز گذارد؟ امام می‌فرماید: بلی اشکال ندارد.(28)

دلیل حرمت پیکرهای مورد عبادت کافران
پیامبر(ص) فرموده است: ان ا... اذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه هرگاه خداوند چیزی را حرام کرده باشد، پول آن را هم حرام کرده است.(29)

جواز نقاشی و مجسمه سازی
1- شیخ انصاری پس از حکم به حرام بودن مجسمه سازی و نقاشی جانداران، عبارتی را در مکاسب یاد آور شده که از بعضی از این عبارت، خواسته برداشت کند در صورتی که بر مجسمه سازی مفسده‌ای مثل همانندی و بت پرستی و.... نشود، جایز است.
و همین‌طور شهید مرتضی مطهری می‌فرماید: در مسئله مجسمه سازی، منع اسلام به جهت منع بت پرستی و مبارزه با آن است. اسلام در مبارزه با این مسئله موافق بوده، زیرا اگر مجسمه‌ای از پیغمبر و غیره می‌ساختند، بدون شک امروزه بت پرستی خیلی صاف روشن وجود داشت.(30)

فهرست منابع
قرآن کریم: ترجمه‌ی مهدی فولادوند، ، قم، انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم بی‌تا
1. ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، بیروت، دار صعب و دارالتعارف،1401 ه‍ .ق
2. الحرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعة، بیروت،‌ دار الاحیاء التراث الغربی، بی‌تا.
3. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
4. رستگار جویباری، ولی‌الله، هنر از دیدگاه اسلام، انتشارات عقیدتی سیاسی نهاجا، چاپ اول، 1376.
5. روحانی، محمد صادق، فقه الصادق، قم، چاپ دوم، مهر استوار، بی‌تا.
6. کانادی، جان، تحلیل آثار هنری، ترجمه ع. شروه، چاپ دوم، انتشارات شباهنگ، بهار 1378.
7. کرکی (محقق)، نورالدین علی بن حسین (محقق ثانی)، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، موسسه آل البیت، 1411 ه‍ .ق
8. کلینی (ثقه الاسلام)، محمد بن یعقوب، کافی، چاپ سوم،‌بیروت، دار صعب دار التعارف، 1401 ه‍ .ق
9. کوهنل، ارنست، اهمیت هنر نقاشی، ترجمه سمیه اشتری، طوس، بی‌تا.
10. لطفی، فوزیه، آشنایی با مکاتب نقاشی (فوزیه (هیوا) لطفی)، تهران، میرشمس آشتیانی، 1384.
11. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، بی‌جا، انتشارات الزهرا، بی‌تا.
12. مفید (شیخ)، محمد بن نعمان البغدادی، المقنعه، قم، انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
13. نجفی، محمد حسن (صاحب جواهر)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1981.
14. نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، آل البیت الاحیاء التراث، بی‌تا.
15. نصر، سید حسین، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، موسسه انتشارات سوره، چاپ اول، 1375.
16. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل، قم، موسسه آل البیت الاحیاء التراث، 1407 ه‍ .ق
17. مجله آفرینه، فصلنامه تخصصی ادبیات و هنر، قم، معاونت فرهنگی هنری دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1383.
18. مجله سروش اندیشه، تهران، انتشارات سروش، 1380.
19. مجله کاوشی در فقه نو، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، تابستان و پاییز 1374.
20. مجله هنر دینی، قم، بنیاد هنر دینی الرضا، 1372.

منبع: سایت باشگاه اندیشه 
نویسنده : سمیرا آذری