در جامعه امروز ایران، زنان نشان داده‏اند که توانایى‏ها و قابلیت‏هاى بالقوه فراوانى دارند و تحت شرایط مناسب مى‏توانند مشارکت مؤثرى در توسعه اقتصادى - اجتماعى و فرهنگى کشور داشته باشند. از آنجایى که در دهه‏هاى اخیر زنان دسترسى بهترى به دانش و اطلاعات فنى در عرصه‏هاى اقتصادى داشته‏اند، مشارکت داوطلبانه و آگاهى‏هاى آنها در این زمینه‏ها افزایش یافته است. از این‏رو افزایش و بهبود مشارکت زنان در فعالیت‏هاى اقتصادى، از عمده‏ترین اهداف بسیارى از سازمان‏هاى دولتى از جمله دفتر مشارکت و امور زنان وزارت جهاد کشاورزى در قالب ارائه طرح‏هایى چون طرح صندوق اعتبارات خرد زنان روستایى و گسترش تعاونى‏هاى کارآفرینى و اشتغال‏زایى را مى‏توان نام برد.
بر اساس گزارش‏هاى بانک جهانى تجارب سازمان‏هاى دست‏اندرکار در زمینه بهبود جایگاه اقتصادى - اجتماعى زنان به ویژه در مناطق روستایى حاکى از آن است که مشارکت زنان روستایى در زمینه‏هاى اقتصادى پیش‏نیاز توانمندسازى و مشارکت همه‏جانبه آنها در برنامه‏هاى توسعه است.

اهمیت مشارکت زنان در بُعد اقتصاد خانوار
در ایران، زنان از دیرباز نقش‏هاى بسیار مهمى در عرصه‏هاى گوناگون اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و سیاسى ایفا کرده‏اند. به عنوان مثال در جامعه روستایى ایران، هر خانواده مى‏تواند به عنوان یک واحد تولیدى قلمداد گردد. این واحدهاى تولیدى اغلب کوچک هستند به نحوى که در بسیارى از موارد اکثر تولیدات آنها توسط خانواده به مصرف مى‏رسد. البته بخشى از این تولیدات نیز به بازارهاى ملى و بین‏المللى راه مى‏یابد. یکى از شالوده‏ها و بنیان‏هاى اساسى این واحدها، زنان روستایى مى‏باشند به طورى که بدون حضور آنان ساختار اقتصادى خانواده نمى‏تواند پایدار باشد. بخصوص فعالیت و مشارکت زنان روستایى ایران در فعالیت‏هاى اقتصادى در قالب ساختار نظام‏یافته تعاونى‏ها با حمایت طرح‏هاى اعتبارى مثل صندوق اعتبارات خرد، گامى در راستاى کارآفرینى و اشتغال‏زایى و نیز کاهش هزینه‏هاى تولید و افزایش درآمد خانوار است.

نقش اعتبارات در توسعه مشارکت اقتصادى زنان روستایى‏
طرح‏هاى اعتبارات خرد، زنان را به خاطر نرخ بالاى بازپرداخت وام از منابع محلى و نیز به این دلیل که دادن وام به این قشر باعث کاهش شکاف‏ها و تفاوت‏هاى اجتماعى مى‏شود، تحت پوشش خود دارند. این طرح‏ها احتمالاً اساسى‏ترین منبع تأمین اعتبارات مالى مورد نیاز این گروه هستند.
مشهورترین مدل در این زمینه بانک «گرامین» است که دادن وام به شرکت‏هاى کوچک را با هدف ارائه کمک‏هاى اجتماعى - اقتصادى و نیز آموزش مهارت‏هاى کارآفرینى به زنان روستایى را در صدر اهداف خود قرار داده است.
در روستاهاى ایران نیز انواع همیارى‏هاى مردمى با اشکال مختلفى همچون راه‏اندازى صندوق‏هاى رفع مصیبت در روستاهاى استان‏هاى شمالى چون استان مازندران، تشکیل صندوق‏هاى پس‏انداز در بین زنان روستایى در استان‏هایى چون کرمانشاه، لرستان، مازندران و... روبه‏رو هستیم.

ضرورت دسترسى به اعتبارات در مناطق روستایى‏
دستیابى به اعتبارات کوتاه‏مدت، میان‏مدت و بلندمدت یکى از عناصر حیاتى جهت توسعه روستایى و یکى از مواردى است که عموماً در استراتژى‏هاى توسعه همه‏جانبه روستایى، براى رفع احتیاجات مالى روستائیان به آن توجه کافى مى‏شود. به طور کلى مى‏توان ضرورت دسترسى به اعتبارات را در مناطق روستایى به شرح زیر بیان کرد:
1- از نظر اقتصادى، براى جلوگیرى از کاهش میزان تولید روستائیان که بخشى از مواد غذایى مورد نیاز افراد کشور و مواد اولیه صنایع کشور را تأمین مى‏کنند و از محل صدور محصولات آن، درآمدهاى ارزى نصیب کشور مى‏شود، لازم است در تقویت بنیه مالى آنها از طریق صندوق‏هاى اعتبارى اقدام لازم به عمل آید.
2- یکى از علل مهاجرت روستائیان به شهرها، عدم سرمایه‏گذارى در محیطهاى روستایى است؛ لذا اعتبارات از طریق صندوق اعتبارات روستایى مى‏تواند در کاهش مهاجرت‏هاى روستایى مؤثر باشد.
3- در نواحى روستایى که بیکارى، اعم از آشکار و پنهان در سطح وسیعى از اقشار جامعه بخصوص جوانان و زنان روستایى وجود دارد، ضرورت تأمین اعتبارات جهت ایجاد فرصت‏هاى شغلى براى نیروى کار عظیم و فراوان روستایى کاملاً احساس مى‏شود.

مزایاى تأمین مالى زنان روستایى از طریق صندوق اعتبارات خرد
زنان روستایى به عنوان قشر محروم و فراموش‏شده روستاها با ایجاد صندوق اعتبارى با استفاده از پس‏اندازهاى ناچیزى که از پس‏اندازهاى اندک، خرجى خانه و یا از درآمدهاى جنسى تولیدى مانند فروش تخم‏مرغ، کشک، روغن محلى و سبزیجات تولیدى به دست مى‏آورند، مى‏توانند در این صندوق‏ها سرمایه‏گذارى کرده و این مبلغ‏هاى ناچیز را به سرمایه صندوق افزوده تا به جاى بدون استفاده ماندن، یک جا جمع شود و به صورت وام به متقاضیان پرداخت شود. با افزایش سرمایه صندوق و سرمایه‏گذارى دولت، وام‏هاى مصرفى تبدیل به وام‏هاى تولیدى مى‏شود و به جاى افزایش مصرف در جامعه، تولید فزونى خواهد یافت و در نتیجه با کسب درآمد به دست آمده از تولید، فقر وام‏گیرندگان نیز کاهش خواهد یافت. ایجاد چنین صندوقى با مشارکت زنان روستایى در روستاها و پرداخت وام بدون وثیقه، سبب مى‏شود تا سرمایه‏ها از بانک‏هاى دولتى به سوى این صندوق‏ها انتقال یابد و بر تعداد اعضاى آن افزوده شود.
وثیقه نگرفتن و نبود مقررات دست و پا گیر براى وام‏گیرندگان و مشارکت روستائییان در حضور وام‏گیرنده بدون وثیقه در روستا، هدر رفتن و اتلاف وام‏ها را کاهش مى‏دهد زیرا حضور اعضا در یک روستا، نظامى خودکنترلى پدید آورده و وام‏گیرنده نمى‏تواند از پرداخت قسط خوددارى کند زیرا در غیر این صورت با اعتراض تمامى صاحبان سرمایه روبه‏رو خواهد شد. اگر چه تورم همراه با کاهش ارزش پول در زمانى که سرمایه صندوق ثابت است، سبب کم شدن سرمایه واقعى خواهد شد و با ثابت ماندن تعداد وام‏گیرنده در هر دوره ارزش واقعى وام پایین مى‏آید ولى در این صندوق سرمایه در حال افزایش است بنابراین هم اثر کاهش ارزش پول را خنثى مى‏کند و هم مى‏تواند بر تعداد وام‏گیرندگان و یا ارزش واقعى وام بیفزاید. با پرداخت وام‏هاى مصرفى به زنان روستایى مى‏توان از مشکلات مالى که در برخى مواقع شدت مى‏یابد، جلوگیرى کرد. همچنین خانواده‏ها دیگر مجبور به قرض کردن از اطرافیان، دوستان و اقوام نبوده و در صورت برطرف شدن نیاز، لازم نیست تا وام با بهره بالا را بگیرند و تا مدت‏ها فقیر و بدهکار بمانند.
از طرفى، تجمع این سرمایه‏هاى اندک راهى است در جهت توسعه و گسترش تعاونى‏ها و ایجاد زمینه‏هاى کارآفرینى و اشتغال‏زایى براى آنها.

تعاونى‏ها و توسعه کارآفرینى‏
از جمله هدف‏هاى شرکت‏هاى تعاونى، توسعه همه‏جانبه مشارکت‏هاى مردمى در جهت بهبود زندگى اجتماعى، فراهم ساختن زمینه اشتغال مولد، توزیع عادلانه درآمد، تعمیم عدالت اجتماعى، افزایش تولید ملى و آماده کردن جامعه براى توسعه متعادل و هماهنگ از طریق ایجاد تشکل‏هاى تعاونى است. براى رسیدن به این اهداف، باید توانمندى‏هاى توسعه هر منطقه از کشور و همچنین استعدادهاى آن مناطق را با توجه به مزیت‏هاى نسبى آنها مورد بررسى و شناسایى قرار داد، به طورى که با نیازهاى اساسى مردمان هر منطقه مطابقت داشته باشد. این شناسایى انجام نمى‏گیرد مگر آنکه امکان ایجاد تشکل‏هاى تعاونى را در مناطق مورد نظر فراهم سازیم.
بدین ترتیب با تشکیل و گسترش تعاونى‏ها در سراسر کشور مى‏توانیم امکانات، استعدادها، نیازها و موانع موجود در هر منطقه را شناسایى کنیم و با ایجاد واحدهاى تولیدى خدماتى و بهره‏گیرى بهتر و بیشتر از منابع موجود هر منطقه در راستاى رفع نیاز مردم، ایجاد زمینه اشتغال براى نیروى انسانى بیکار یا نیمه‏بیکار پنهان (یعنى زنان روستایى) را از طریق ایجاد تشکل‏هاى تعاونى فراهم سازیم؛ چرا که این تشکل‏ها قادرند شدت بیکارى را کاهش و میزان اشتغال را افزایش دهند و توزیع ناعادلانه امکانات رفاهى را براى افراد تا حدودى از میان بردارند.
امروزه نیروى انسانى به عنوان یک منبع نامحدود و محور هر نوع توسعه، مطرح است. در این بین کارآفرینى و پرورش کارآفرینان به طور خاص داراى نقشى مؤثر در فرآیند توسعه اقتصادى است. تحقیقات نشان مى‏دهد بین رشد اقتصادى و تعداد کارآفرینان یک کشور و تشکل‏هاى کارآفرینى در آن کشور، همبستگى مثبتى وجود دارد.

تعاونى‏ها، محملى براى کارآفرینى و اشتغال‏زایى‏
ایجاد اشتغال براى جوانان بیکار روستایى و نیروى نیمه‏بیکار یا بیکار پنهان روستایى (زنان روستایى) از جهات گوناگون جهت رویارویى اصولى با مشکل بیکارى، چه از نظر ملى (که در قانون اساسى تأمین شرایط و امکانات کار براى همه مورد تأکید قرار گرفته) و چه از لحاظ امنیت اجتماعى (که لازمه آن برخوردارى همه افراد از امکان اشتغال و تلاش براى تأمین معاش مى‏باشد) براى دولت و جامعه درخور توجه است.
تعاونى‏هاى اشتغال‏زا که تشکیل آن از اوایل انقلاب و با تصویب طرح اشتغال آغاز گردید، تا کنون تعداد درخور توجهى از بیکاران روستایى را به کمک اعتبارات حمایت شده (از جمله اعتبارات دفتر امور زنان در قالب صندوق‏هاى اعتبارات خرد) به کار وا داشته است.
با نگرش به تورم سال‏هاى اخیر، روز به روز هزینه ایجاد اشتغال در زمینه‏هاى صنعت و معدن افزایش مى‏یابد؛ به همین دلیل باید عواملى از جمله همکارى انواع تعاونى‏ها به کار گرفته شود تا از طریق ایجاد تعاونى‏هاى تولید، خدمات و مصرف، با امکانات اعتبارى موجود بتوان زمینه‏هاى اشتغال گوناگون و متنوع را در محیط روستا به وجود آورد چرا که این زمینه اولاً احتیاج به مهارت‏هاى فنى و تخصصى و در نتیجه آموزش‏هاى طولانى‏مدت و پرهزینه ندارند، ثانیاً از لحاظ پایه اعتبارى، منطبق با سطح اقتصادى و میزان اعتبار و سرمایه آنهاست.

ویژگى‏هاى بارز تعاونى‏ها در راستاى کارآفرینى‏
1- تعاونى‏ها ترجیح مى‏دهند خطرهاى محاسبه شده و میانه را بپذیرند؛ یعنى ریسک معتدل را ترجیح مى‏دهند.
2- تعاونى‏ها به دنبال موفقیت‏هایى مى‏گردند که در آن از طریق بازخورد محسوس بتوانند اطلاع دقیق به دست آورند که تا چه اندازه درست و عملى کار مى‏کنند.
3- تعاونى‏ها از تفکر جمعى در راستاى استفاده از تفکر بهتر در انجام دادن کارها استفاده مى‏کنند.
4- تعاونى‏ها به کسب موفقیت‏هاى جمعى و آثار و پیامدهاى فعالیت‏ها بیشتر از موفقیت‏هاى شخصى اهمیت مى‏دهند.
5- تعاونى‏ها به حضور فعال افراد و اعضا که داراى سوددهى بیشتر در عرصه اقتصاد کشور و تسریع رشد اقتصادى است، اهمیت مى‏دهند.

نقش تعاونى‏ها در کارآفرینى جامعه‏
تعاونى‏ها در راستاى کارآفرینى جامعه و به عنوان محرک توسعه اقتصادى نقش‏هاى مختلفى ایفا مى‏کنند که هر یک از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. موارد زیر خلاصه‏اى است از آثار و نقش‏هاى تعاونى‏ها در راستاى کارآفرینى جامعه:
1- عامل اشتغال‏زایى؛
2- عامل ترغیب و تشویق سرمایه‏گذارى؛
3- عامل شناخت، ایجاد و گسترش بازارهاى جدید؛
4- عامل تعادل در اقتصاد پویا؛
5- عامل تحول و تجدید حیات ملى و محلى؛
6- عامل کاهش بوروکراسى ادارى؛
7- عامل نوآورى و تغییر و تحولات مثبت در جامعه؛
8- عامل تحرک و تشویق حس رقابت سازنده در زمینه‏هاى تولیدى؛
9- عامل سازماندهى منابع و استفاده اثربخش از آنها؛
10- عامل یکپارچگى و ارتباط بازارها؛
11- عامل رفع خلل، شکاف‏ها و تنگناهاى بازار کار و اجتماع.
تعاونى‏هاى اشتغال‏زا با تجمع فکرى و سرمایه‏اى اعضا به حل خلاقانه مسائل و ریسک‏پذیرى به تهدیدها و تنگناهاى محیطى را تبدیل به فرصت کرده و در شرایط سخت، فرصت‏هاى جدیدى را کشف و از آنها بهره‏بردارى مى‏کنند که نهایتاً منجر به رفع تنگناهاى جامعه مى‏شود. بى‏تردید گسترش تعاونى‏ها در راستاى کارآفرینى مى‏تواند گره‏گشاى بسیارى از مشکلات موجود در بخش اشتغال کشور باشد و راه توسعه همه‏جانبه ملى را فراهم آورد. لذا ترویج و اشاعه مفاهیم و راهکارهاى عملى و علمى کارآفرینى از طریق تعاونى‏ها، نظیر اطلاع‏رسانى، آموزش، فراهم کردن تسهیلات مالى و قانونى براى دانش‏آموختگان و... از اهمیت فوق‏العاده‏اى برخوردار است.
تجربیات کشور ما نیز بیانگر این واقعیت است که با تکیه بر زیرساخت‏هاى تعاونى‏ها و ارائه تعریفى نو از مقوله کار و اشتغال و گذار از مراحل کارجویى و کاریابى به کارآفرینى و نیز اشاعه آن از طریق آموزش، مى‏توان شاهد تحولات ساختارى در زمینه اشتغال بود. این امر مستلزم آشنایى و آگاه‏سازى و آموزش اعضاى تعاونى‏ها حداقل در موارد زیر است:
1- آشنایى با اصول نوآورى و کارآفرینى؛
2- شناسایى فرصت‏هاى شغلى متناسب با سطح سواد، سطح سرمایه و شرایط منطقه؛
3- آشنایى با تجمع و اهمیت تأمین سرمایه‏هاى جمعى و گروهى؛
4- ارائه نظر در راستاى شغل‏هاى درآمدزا در منطقه؛
5- روش‏هاى تأمین و جذب نیروى انسانى خلاق، فعال و مسئول در تعاونى‏ها؛
6- افزایش کیفیت محصولات تولیدى و تبلیغ محصولات و....
قابلیت‏هاى مورد انتظار پس از گذراندن این دوره‏ها، کسب مهارت‏هاى لازم نظیر نوآورى، خلاقیت، مخاطره‏پذیرى، اعتماد به نفس، هدف‏گرایى، تمایل به مسئولیت‏پذیرى، توانایى ایجاد ارتباطات و حرکت در مسیر خوداشتغالى است، هر چند که تحقق این اهداف ممکن است به اقدامات سازنده دیگر نیز احتیاج و بستگى داشته باشد.

نتیجه‏گیرى‏
امروزه با توجه به نرخ بالاى تورم و هزینه‏هاى سرسام‏آور دولتى در ایجاد اشتغال براى بیکاران و نیمه‏بیکاران جامعه بخصوص جوامع روستایى که تبعاتى چون مهاجرت به شهرها و اختلالات و مشکلات لجام‏گسیخته شهرى را به دنبال دارد، نقش تعاونى‏ها به عنوان یکى از ارکان اقتصادى (سومین رکن اقتصاد کشور پس از بخش دولتى و خصوصى) در ایجاد اشتغال و بهره‏مندى از قابلیت‏ها و توانایى‏ها و تجربیات و مهارت‏هاى نیروى انسانى روستائیان از جمله زنان روستایى و با استفاده از تجمع سرمایه‏هاى اندک خود آنها و نیز حمایت تکمیلى در قالب طرح‏هاى اعتبارى دولت به آنها، بسیار حایز اهمیت است. اهمیت تعاونى‏ها بخصوص با در نظر گرفتن پوشش حجم زیادى از بیکاران، ارتباطدهى و ایجاد اتصالات شبکه‏اى، ایجاد منافع اقتصادى و اجتماعى و روانشناختى بدون نیاز به سرمایه‏گذارى‏هاى کلان، بیش از پیش آشکار مى‏شود.

منابع:
1- على خزایى، صندوق مشارکت زنان روستایى، فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه، سال هفتم، شماره 26، تابستان 1378.
2- حسین وحیدى، تاریخ عقاید اقتصادى از آغاز تا پایان سوسیالیسم (1381)، جلد اوّل، چاپ دوم، تهران، انتشارات سنایى.
3- نشریه «برزگر»، شماره 767 و 768، اشتغال و شرکت‏هاى تعاونى، خرم‏نیک و طیب طاهرى.
4- Anan، kofu (2001، "co - operatives are significant A actors in Development) "، The text of the message of secretary - General on the occasion of the United Notions' Inter national Day of Co - operatives، 7. july.
5- Rwdo (Rural women's Development office)، 1996، goals and objectives، Ministry of Agricultural، Rwdo، Tehran.
6- world bank، 1994، Fact sheet: Iran - women، agriculture and rural development' national sectional Report on women، Agriculture and Rural development، In: world bank Atlas، world bank، washingtonD. C.

منبع: ماهنامه پیام زن / 1385 شماره 173، مرداد ۱۳۸۵/۵/۰۰
نویسنده : فرحنار رستمى