زندگی
سیدجعفر شهیدی فرزند سیدمحمد سجادی، در سال 1297 هجری خورشیدی در یکی از محلات قدیمی شهر بروجرد به دنیا آمد. وی دوران تحصیل ابتدایی و‌اندکی از متوسطه را در این شهر و سپس ادامه آن را در تهران به انجام رساند. دکتر شهیدی ابتدا به نام سجادی معروف بود که بعدها تغییر شهرت داده و با نام شهیدی در مراکز علمی و دانشگاهی شهرت پیدا کرد.
در سال 1320 برای تحصیل علوم دینی و فقه و اصول راهی نجف شد و تحصیلات حوزوی‌اش را در شهر نجف که شهر علم نام داشت، تا حد رسیدن به درجه اجتهاد ارتقا داد. وی پس از آن چند سالی را در عوالم طلبگی در قم سپری و از محضر آیت‌الله بروجردی و بسیاری از مراجع و بزرگان دینی استفاده کرد.
برخورد با محمد معین، باب آشنایی وی را به حضور علی‌اکبر دهخدا فراهم کرد و بعد از تشکیل سازمان لغت‌نامه دهخدا، معاونت سازمان رابه‌عهده گرفت. سپس علامه دهخدا از سیدجعفر شهیدی دعوت به همکاری کرد و در نامه‌ای به دکتر آذر (وزیر فرهنگ وقت) نوشت: «او اگر نه در نوع خود بی‌نظیر، ولی کم‌نظیر است.» دهخدا در این نامه می‌خواهد که به جای 22 ساعت، به او شش ساعت تدریس اختصاص دهند تا بقیة وقتش را در لغت‌نامة دهخدا بگذراند. مدتی این‌گونه می‌گذرد، تا سال 1340 که با مدرک دکترا به دانشگاه منتقل می‌شود. تدریس در دانشگاه تا حدود سال 1345 ادامه پیدا می‌کند، اما بعد با ناامنی دانشگاه، دانشجویان خود را به لغت‌نامه می‌برد. پس از سال‌ها نیز، تا پایان عمر وی دانشجویانش چهارشنبه‌ها به لغت‌نامه می‌رفتند و با شهیدی جلساتی را داشتند. بعد از مرگ محمد معین، شهیدی مسئولیت اداره سازمان لغت نامه دهخدا را بر عهده گرفت. او در زمینه‌های ادبیات عرب و فارسی استادی بنام بود و درک محضر و همنشینی با استادانی نظیر بدیع‌الزمان فروزانفر، دهخدا، جلال‌الدین همایی و محمد معین اعتبار علمی و معنوی او را دو چندان کرد.
دکتر شهیدی نخستین کتابش را در نجف در رد احمد کسروی نوشت، هرچند بر خوب بودن کارهای تاریخی او (تاریخ آذربایجان، تاریخچة چپق و قلیان، مشعشیان و...) تأکید داشت. دیگر کتابش، سه جلد «جنایات تاریخ» توسط ساواک توقیف شد، اما بعدها با گذشت دورة زمانی، بعضی مطالب انتقادی را چندان ضروری ندید و آنها را از چاپ بعدی حذف کرد.
تألیفات و مقالات علمی و ادبی این استاد بزرگ فراوان است که از جمله آنان می‌شود به این آثار اشاره کرد: زندگینامه ابوذر غفاری، انقلاب بزرگ، زندگی حضرت سجاد(ع)، زندگانی حضرت فاطمه(س)، زینب(س) شیرزن کربلا، محدودیت در اسلام، جنایتکاران چه می‌اندیشند، تصحیح و حاشیه بر کتاب دره نادره، میرزامحمدخان استرآبادی که از نثرهای مصنوع متکلف است و تعلیقات شهیدی بر آن و بررسی دقائق و مشکلات تنها با خامه قدرتمند وی توانست مقبولیت عامه پیدا کند.
شهیدی تا پیش از بیماری‌اش در مقطع دکترای ادبیات فارسی چند ساعتی را به افاضه علمی مشغول بود و بقیه اوقات را در سازمان لغت‌نامه دهخدا به نظارت و مدیریت سپری می‌کرد.
از جمله افتخارات این استاد فقید می‌توان به دریافت درجه استادی افتخاری از دانشگاه پکن در سال 1373، ریاست افتخاری انجمن بین‌المللی استادان زبان و ادبیات فارسی، انتخاب به عنوان استاد ممتاز از دانشگاه تهران و دریافت نشان درجه یک علمی از رئیس جمهوری اسلامی ایران در سال 1374 اشاره کرد.
وی همچنین در سال 1385 خورشیدی به خاطر نگارش کتاب تاریخ تحلیلی اسلام برندة جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
ترجمه شیوای نهج‌البلاغه، از جمله ماندگارترین آثار سیدجعفر شهیدی است.
وی ساعت 11 صبح یکشنبه 23 دی ماه 1386 درگذشت.
دکتر شهیدی در سال 1374 منزل مسکونی خود را به شهرداری نارمک واگذار کرد و این خانه در همان سال به کتابخانه عمومی دکتر شهیدی تبدیل شد. پس از درگذشت وی اتاقی در این کتابخانه به موزه نگهداری برخی از ‌آثار او اختصاص داده شد.

آثار

1. تالیف:
مهدویت در اسلام؛ 1324
جنایات تاریخ، جلد اول و دوم، تهران، شهریور 1327
جنایات تاریخ، جلد سوم، دفتر نامة فروغ علم، تهران 1329
چراغ روشن در دنیای تاریک ( یا زندگانی امام سجاد) تهران، کتابفروشی و چاپخانه محمد حسن علمی 1335
در راه خانة خدا، دانش نو، تهران 1356
پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام امام حسین علیه السلام، چاپ اول، امیر کبیر 1358، چاپ شانزدهم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1372
شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، چاپ اول انجمن آثار ملی 1358، چاپ دوم انتشارات علمی و فرهنگی 1364
تاریخ تحلیلی اسلام، تاریخ تحلیلی اسلام تا پایان امویان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی 1362
زندگانی حضرت فاطمه (ع)، چاپ اول تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1360، چاپ هجدهم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1373
آشنایی با زندگانی امام صادق(ع)، جامعة الامام الصادق، تهران 1362
زندگانی علی بن الحسین (ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1365، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1372
ستایش و سوگ امام هشتم در شعر فارسی؛ 1365
عرشیان، نشر مشعر، قم 1371
شرح مثنوی شریف، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373، جلد چهارم (دنبالة کار 3 جلد مرحوم فروزانفر) و جزء 5 و 6 (دفتر دوم)، شرح مثنوی دفتر سوم
از دیروز تا امروز، مجموعة مقاله ها، به کوشش هرمز ریاحی و شکوفه شهیدی، تهران، انتشارات قطره 1373
علی از زبان علی، شرح زندگانی امیر مؤمنان، تهران، دفتر نشر؛ 1376
شرح مثنوی دفتر چهارم، پنجم و ششم؛ 1374 تا 1380

2. تصحیح:
تصحیح آتشکده آذر اثر لطفعلی بیک آذر بیگدلی، مقدمه،فهرست و تعلیقات دکتر سید جعفر شهیدی، مؤسسه نشر کتاب 1337
تصحیح درة نادره اثر میرزا مهدیخان استرآبادی، چاپ اول، انجمن آثار ملی 1341، چاپ دوم انتشارات علمی و فرهنگی 1366
براهین العجم، اثر محمد تقی سپهر، حواشی و تعلیقات سید جعفر شهیدی، دانشگاه تهران 1351

3. ترجمه:
ابوذر غفاری نخستین انقلابی اسلام، بی نا 1320، چاپ سوم، نشر سایه 1370
شیر زن کربلا اثر بنت الشاطی، بروجرد 1332
انقلاب بزرگ اثر دکتر طه حسین، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی 1336
ترجمه نهج البلاغه، تهران چاپ اول، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی 1368، چاپ ششم 1373

4. مجموعه ها:
محمد خاتم پیامبران، مقاله از ولادت تا بعثت، ج اول، از بعثت تا هجرت،ج دوم، حسینیه ارشاد 1347
علامه امینی، با همکاری محمدرضا حکیمی 1351
محیط ادب، مجموعة سی گفتار به پاس پنجاه سال تحقیقات و مطالعات سید محمد محیط طباطبایی، با همکاری حبیب یغمایی، محمد ابراهیم باستاتی پاریزی و ایرج افشار، تهران، مجلة یغما 1357

5. آثاری که به زبان های بیگانه ترجمه شده اند:
کتاب پس از پنجاه سال (قیام حسین) به زبان های عربی، انگلیسی، ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ژاپنی، اردو
کتاب زندگانی حضرت فاطمه به زبان ترکی استانبولی، عربی
تاریخ تحلیلی اسلام به زبان های عربی، یونانی

6. کتاب هایی که به دریافت جایزه نایل شده اند و به عنوان کتاب سال شناخته شده اند:
دُرّه نادره، سال 1341
زندگانی فاطمه زهرا، 1362
نهج البلاغه، بهمن سال 1369
شرح مثنوی(جشنواره خوارزمی)، 1380

سمت های علمی و اجرایی:
معاون مؤسسه لغت نامه دهخدا 1342
رئیس مؤسسه لغت نامه دهخدا
رئیس مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی 1368
همکاری با دکتر محمد معین در تهیه فرهنگ فارسی معین 1346

سخنرانی:
شرکت و سخنرانی در کنفرانس شیعه در دانشگاه تمپل، فیلادلفیا؛ 1368
ایراد سخنرانی در دانشگاه بغداد و دانشگاه موصل 1357
سفر به الجزیره (ایراد سخنرانی) 1351
سفر به مصر و شرکت در کنفرانس اسلامی قاهره با ایراد سخنرانی 1349
سفر به اردن به دعوت دانشگاه عُمان (ایراد سخنرانی)

افتخارات:
دریافت استادی افتخاری از دانشگاه پکن 1373
ریاست افتخاری انجمن بین المللی استادان زبان و ادبیات فارسی
استاد ممتاز از دانشگاه تهران
دریافت نشان درجه یک علمی از ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران در تاریخ 1374

منابع:
- http://literature.ut.ac.ir
- روزنامه اطلاعات 26/10/1387