گسترش فزاینده فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در سالهای اخیر، حیات بشری را در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تحت تاثیر قرار داده است. همان طور که تلگراف، تلفن و راه آهن در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم باعث تحول چشم اندازهای ملی و بین المللی شدند، فناوری ارتباطات و وجه مشخص آن، یعنی اینترنت در زمان ما، تحولات بی سابقه را به دنبال داشته اند؛ تا آن جا که به وجه غالب جهان معاصر تبدیل شده است. گسترش فزاینده فناوری اطلاعات و ارتباطات، که مانوئل کاستلز از آن به عنوان «جامعه شبکه ای» یاد میکند، منجر به تحول و دگرگونی در ابعاد مختلف
سیاسی، امنیتی، اقتصادی و اجتماعی شده است. ویژگی های جامعه شبکه ای همچون اقتصاد اطلاعاتی، فرهنگ مجازی و کاهش اهمیت زمان و مکان در تعاملات اجتماعی ویژگی متمایزی به هزاره سوم بخشیده است که اصل بنیادین آن اهمیت محوری فرد در عرصه فعالیتهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی با بهرهگیری از ابزارهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی است. در چنین فضایی که با عنوان فضای سایبر توصیف میشود، مجموعه هایی از ارتباطات درونی انسانها از طریق کامپیوتر و مسائل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی شکل میگیرد. یک سیستم آن لاین نمونه ای از فضای سایبر است که کاربران آن میتوانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. بر خلاف فضای واقعی، در فضای سایبر نیاز به جابجاییهای فیزیکی نیست و کلیهی اعمال فقط از طریق فشردن کلیدها یا حرکات «ماوس» صورت میگیرد. فضای مجازی (اینترنت) دارای پنج خصوصیت است که آن را از سایر رسانه ها متمایز کرده است. ویژگیهای منحصر به فرد و متمایز کننده فضای مجازی عبارتنداز:

1ـ دیجیتالی بودن: اینترنت مبتنی بر اعداد و منطق ریاضی است. از این رو توانایی تغییر و دخالت در این فضا آن طور که خواست کاربر است کاملاً ممکن میشود. براین اساس کاربر میتواند با تغییر در رنگها و انتخاب فضای کار خود در اینترنت براساس خواست خود، خواست و علایق خود را کاملا در این فضا پیاده کند. از این رو کاربر اینترنتی بدون دغدغه خاطر میتواند از این فضا استفاده کند و از همین رو تعداد کاربران اینترنتی با توجه به تفاوتهای فرهنگی، اعتقادی، قومی، نژادی و... در این فضا قابل توجه است.

2ـ حافظه مجازی: مهمترین خصوصیت اینترنت آزادی انتشار اطلاعات است. حافظه مجازی اینترنت این فرصت را فراهم کرده است تا با انباشتی از اطلاعات در این فضا روبرو باشیم. این مسئله در تناقض با سیاست محدود سازی قرار دارد. اینترنت ضد سانسور است و امکان دسترسی به هر نوع اطلاعاتی در آن فراهم است.

3ـ تعاملی بودن: اینترنت یک رسانه دو طرفه است؛ به این معنا که هم تولیدکننده متن در این فضا و هم مصرف کننده آن در ادامه امر تولید با یکدیگر در ارتباط هستند و از هم تاثیر میپذیرند. تعاملی بودن این فرصت را برای کاربران اینترنتی فراهم میکند تا در برخورد با فضای اینترنت فرصت دخالت آرا و نظرات خود را دائما داشته و از نظرات دیگران نیز مطلع شوند.

4ـ فرا متن بودن: هایپر تکس بودن به معنای این است که هر صفحه از اینترنت در خود صدها لینک به دیگر صفحات اینترنتی دارد. به این معنا که کاربر، قدرت گزینش و انتخاب بسیاری دارد و با وارد شدن به این فضا و قرار گرفتن در یک موقعیت خاص به راحتی میتواند از آن صفحه خارج شده و وارد فضای جدیدی شود که این توانایی توسط لینکهای موجود در صفحه به او داده میشود.

5ـ واقعیت مجازی: در فضای اینترنت کاربر میتواند محدودیتهای دنیای واقعی خود را جستجو کند اما بدون مرزهای دنیای واقعی، شکلگیری شخصیتهای اینترنتی در شهرهای اینترنتی به معنای شکل گیری دنیای جدید است که اگر چه از دنیای واقعی ریشه میگیرد اما امکانات ویژه ی این فضا یک واقعیت مجازی را شکل داده است؛ واقعیتی که اگر چه در دنیای واقعی معنایی ندارد اما در حیطه ی اینترنت به خوبی عمل میکند و ناخواسته نتایجی نیز در دنیای واقعی به جا میگذارد.

6ـ غیر مرکزی بودن: هیچ مرز و حکومتی حاکم فضای اینترنتی نیست. به همان میزان که یک نوجوان امریکایی در دسترسی به اینترنت آزاد است یک نوجوان ایرانی نیز از همین حق برخوردار است.
بدیهی است که در فضای جدیدی که بواسطه گسترش فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی بوجود آمده، پایه های بنیادین تشکیل دهنده جوامع مانند فرهنگ و هویت ملی نیز بتدریج متحول میشود. هویت عبارت از نیازهای روانی انسان و پیش نیاز هرگونه زندگی اجتماعی است. اگر محور و مبنای زندگی اجتماعی را برقراری ارتباط پایدار و معنادار با دیگران بدانیم، هویت اجتماعی چنین امکان را فراهم میسازد. هویت اجتماعی نه تنها ارتباط اجتماعی را امکانپذیر میکند، بلکه به زندگی افراد هم معنا میبخشد. احساس هویت ترکیبی از همسانیها و تمایزها است، بدین معنا که اعضای یک گروه در درون مرز مشخص و بر اساس مؤلفه های خاصی که به شاخصه های هویتی معروف اند، به نوعی با هم مشابه و همسان اند. به عبارت دیگر، این مرزها که خصلتی نمادین دارند، دربرگیرنده افرادی هستند که به طور کلی شباهتهایشان بیشتر از تفاوتهای آنهاست. اساساً همین شباهت هاست که به عنوان شاخص هایی برای تعریف هویت آنها، به عنوان عضویت در یک گروه اجتماعی خاص، به کار می آید.
از سوی دیگر، افراد در خارج از این محدوده و در فراسوی مرزهای نمادینی که قلمرو یک گروه را از دیگر گروهها متمایز میکند، براساس ویژگیهای اختصاصی خود و تفاوتهایشان با دیگران مشخص میشوند. به بیان دیگر، در خارج از مرزهای گروه، به جای هویت با مفهوم هویتها روبه رو هستیم که ناشی از تفاوت و گاهی تقابل هویتها است. در واقع، هر هویتی در تقابل با سایر هویتها تعریف میشود و اجتماعات بشری با استفاده از قابلیت های نمادین بین خود و دیگری مرزبندی میشوند. مفهوم هویت در دیالکتیک معنایی یک فرد و دیگران با یک گروه با گروه یا گروه های دیگر، صورت بندی میشود هر هویتی با ایجاد مرز از سایر هویتها متمایز میشود و این مرزها بیانگر ویژگیهای ساختاری و محتوایی هویتها هستند.
ظهور فضای مجازی موجب شده تا گروههای دارای مرزهای سخت سنتی، جای خود را به گروههای مجازی با مرزهای منعطف بدهند و به همین دلیل امکان مبادله هر چه بیشتر اطلاعات و پیامها، منجر به کاهش و در مواردی حذف فاصله میان گروههای مختلف شده است. با نفوذ فزاینده اینترنت به درون خانه ها، امکان اشتراک در تجارب گروه های مختلف ایجاد شده است. از منظر سخت افزارهای ارتباطی، تعداد سایتها و تکنولوژیهای وابسته به آنها نیز در حال گسترش است و این امر ابعاد مختلف زندگی بشری را تحت تاثیر قرار داده و موجب ظهور شکل نوینی از روابط و تعاملات بین افراد انسانی شده است. طبق دیدگاه «جبرگرایی تکنولوژیک» هر تکنولوژی با ظهور خود، باعث تغییرات گسترده ای میشود و جامعه را با تغییرات فرهنگی روبرو میکند. در این دیدگاه، تکنولوژی به عنوان عامل مستقلی در نظر گرفته میشود که میتواند یک جامعه و الگوهای رفتاری حاکم بر آن را تحت تاثیر قرار داده و شکل نوینی از روابط انسانی را بر اساس ابزارهای نوین ارتباطی شکل می دهد. فضای مجازی در واقع محیطی است، مشتمل بر شبکههای آن ـ لاین (on line) کامپیوتری، که در لحظه، به مبادله اطلاعات با یکدیگر میپردازند. این ارتباطات نه تنها شکل نوینی از روابط اجتماعی را میسازد، بلکه فضای مجازی را شکل می دهد که در این فضا روابط اجتماعی متنوع و متکثر براساس شبکه های گسترده روابط مجازی مبتنی بر هویتهای مجازی شکل میگیرد.
زیست ـ جهان انسان اجتماعی از زمان خلقت آدمی به شدت مقید به زمان و مکان بوده است. ساختار فضا ـ زمانی، زندگی اجتماعی، چگونگی کنش اجتماعی و روابط اجتماعی فرد را مشخص میکرد. در روابط اجتماعی و شکل گیری هویتها اصل جغرافیا محوری عامل تعیین کننده ای محسوب میشد. امکان برخورداری از هویتهای مختلف برای افراد وجود داشت اما این هویتها همگی واقعی و براساس ویژگیهای حقیقی افراد بود. در حالی که در فضایی مجازی زمان و فضا دچار تغییر و تحول شده اند. فواصل مکانی و جغرافیایی کاملاً بیمعنا شده اند و زمان نیز به واسطه ارتباطات آنی و لحظه ای از معنای قبلی جدا شده است و نهایتاً حس تحرک بی سابقه ای را به درون فضای اجتماعی تزریق کرده است. حس تحرک بدان معناست که در این فضا امکان تغییر طبقه، نژاد و جنسیت برای افراد وجود دارد. فرد در لحظه ای آنی میتواند جنس، نژاد و طبقه اجتماعی خود را پنهان سازد و با ویژگیهای جدید کاذب جنسیتی و نژادی؛ هویتی تازه برای خود تعریف کندو براساس آن به تعامل با هویتهای واقعی یا مجازی دیگر بپردازد. در این چار چوب، گذر زمان و قرار گرفتن فرد به دفعات متعدد در این فضا و تعامل با هویت مجازی موجب میگردد تا هویت مجازی در فرد نهادینه گردد و فرد آن را به عنوان یکی از هویتهای واقعی خود همچون هویتهای خود در جهان واقعی بپندارد.

تاثیر فضای مجازی بر هویت
عامل بنیادین در شکلگیری هویتهای اجتماعی تعاملات انسانی است. در واقع فرد هنگامی که به تعامل با فرد دیگری میپردازد هویت خویشتن را به عنوان یک عضو جامعه پیدا میکند. هویت در بستر تعاملات اجتماعی تعریف میشود. ظهور فناوریهای نوین ارتباطی دگرگونی بنیادینی را در معاملات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جریان فرهنگ از طریق ارتباطات صورت میگیرد، حوزه فرهنگ که نظامهایی از عقاید و رفتارها را شامل میشود، با ظهور تکنولوژی جدید دستخوش دگرگونیهای بنیادین میگردد. ورود فناوریهای ارتباطی، دگرگونی بنیادینی را در ساختار مناسبات و ارتباطات انسانی ایجاد کرده است. پی آمد این امر شکل گیری نوع جدید از تعاملات انسانی است که ضمن تمایز از الگوهای ارتباطی مرسوم در رسانههای ارتباط جمعی عملاً فرصتهای نوینی را در جهت تجلی خود و هویت، به وجود آورده است. در همین ارتباط بل معتقد است جهان مجازی و امکان برقراری ارتباطات همزمان و بی شمار، منشاء ظهور فرهنگهای آنی و به دنبال آن ظهور هویتهای خلق الساعه شده است که در دوره محدودی شکل میگیرد و با ظهور هویتهای جدید به سرعت از بین می روند.
ویژگی های ارتباطات الکترونیکی حاکم بر فضای مجازی شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رو در رو را برای کاربران آن فراهم میکند. سرعت عمل، ناشناس ماندن و سیال بودن میتواند فضای یکسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مکانی) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتی برای کاربران آن است. تعاملات آزمایشی، کنجکاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، کاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز میکند که میتواند رفتار وتعاملات آنها در دنیای حقیقی را به چالش کشانده و تغییراتی را هر چند جزئی در میدان عمل اجتماعی آنها فراهم سازد. فضای مجازی این امکان را فراهم میکند تا افراد نیازها، خواسته ها و بازاندیشی در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی خود تسری دهد و شرایط تازه ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم میسازد، ذکایی نیز معتقد است ماهیت غیر رو در روی ارتباطات الکترونیکی اینترنتی میتواند انگیزهی بیشتری را برای کاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیر واقعی فراهم سازد که ریسک شرمندگی در آن کمتر است.
فناوریهای نوین ارتباطی و اطلاعاتی موجب میشود تا اجتماعات و هویتهای جدیدی تشکیل شود. در جامعه ای که به ارتباطات مبتنی بر صنعت چاپ، تلویزیون و تلفن متکی است، شیوه تولید به گونه ای است که هویتها را به صورت عاقل، سودمند و خود بسنده در می آورد. اما در جامعه اطلاعاتی، جامعه ای که ارتباطات الکترونیک سیطره دارد؛ ذهنیتها و هویتهای ناپایدار، چند لایه و پراکنده ظهور میکند. مارک پاستر در «عصر دوم رسانه ها» تاکید میکنددر دوره جدید که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، این داده ها و اطلاعات و یا به عبارت دقیق کلمه، این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را میسازند وسایل نوین اطلاعاتی و ارتباطی در اثر تغییراتی که در برداشتهای بشر امروزی به وجود می آورند، هویتها را در وضعیت کاملا تازه ای قرار می دهند که متفاوت و حتی مغایربا گذشته است. هویت در اجتماعات مجازی جامعه اطلاعاتی در مسیر فراملیتی شدن حرکت میکند. در واقع ارتباطی که با اتکا به وسایل ارتباطی و اطلاعاتی جدید شکل میگیرد، چشم اندازی ازفهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار میسازد که در صورت بندیهای گفتار و عملکرد که به لحاظ تاریخی محسوس اند، جان میگیرد. این ارتباطات راهگشای نگریستن به انسان به عنوان پدیده ای چند لایه، تغییرپذیر، منفعل و تکه تکه است. پدیده ای که شکل دادن خویش را به گونه ای طراحی میکند که با هرگونه تثبیت هویت میستیزد. جامعه اطلاعاتی مبین هویت بی ثبات، تغییرپذیر و منعطف انسان جدید است. در این جامعه بسا انسانهایی که با همسایه ها، هم محلیها و همشهریها و حتی هموطنان خود احساس قرابت نداشته ولی با فرد دیگری در اقصا نقاط جهان احساس هویتی یکسان داشته باشند. هویت ملی در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید میشود، اجتماعات مجازی تهدیدی برای اجتماعات واقعی است. در واقع در اجتماعات مجازی معمولا افراد حداقل دریک چیز اشتراک دارندو آن علایق و منافعی است که آنها را دور هم جمع میکند. این منافع که همان دسترسی به اطلاعات است، هویت آنها را میسازند. هویتی که مدام در حال تغییر و ناپایدار است. هویت افراد در اجتماعات مجازی «هویتی دیجیتال» است. دیگر سرزمین، زبان بومی و محلی، کشور، فرهنگ ملی و نژاد، هویت افراد را در اجتماعات مجازی تعیین نمیکنند، بلک منافع مقطعی، محدود، و در حوزه موضوعات مختلف افراد را دور هم جمع میکند و هویت آنها را میسازد.
فناوری های نوین این امکان را فراهم میکند تا افراد فضایی شخصی و خصوصی در فضای مجازی برای خود داشته باشند و بدین ترتیب خلوت جدیدی برای خود با بهره گیری از ابزارهای ارتباطی ایجاد کنند. در این فضا پیامهایی بدون آگاهی دیگران رد وبدل میشود و قرار ملاقاتهایی تنظیم میشود و با بهره گیری از امکانات اینترنت مانند فیس بوک و اتاقهای گفت و گو شبکه گسترده ای از روابط میان افراد شکل میگیرد که غیر قابل کنترل و ناملموس است. این امر بتدریج موجبات از هم پاشیدگی شبکه های سنتی روابط مانند همسایگی را فراهم میکند و هویتهایی ماورای جهان واقعی و محیط عینی که افراد در آن زندگی می کنند، ایجاد میکند.

فضای مجازی و هویت ملی
از مهمترین ویژگیهای فضای مجازی گسترش اهمیت فرد و حیطه خصوصی در برابر جمع و حوزه عمومی است. افراد در فضای مجازی در عین حال که میتوانند در گروههای مختلف و گاه متضاد با هویت حقیقی خود حضور داشته باشند؛ میتوانند خود را جدا از دیگران و تنها نیز حس کنند. نبود مراتب قدرت در فضای مجازی باعث میشود، فردیت افراد در جمع حل نشود. در جهان واقعی قدرت انتخاب افراد، همواره تحت تاثیر عواملی چون جبر مکان، زمان، فرهنگ، حکومت و... محدود بوده است. اما در جهان مجازی مرزهای محدود کننده از میان برداشته میشود و شخص در مقیاس جهانی با گزینه های فراوانی برای انتخاب روبروست.
مهمترین متغیر در هویت ملی، وحدت بخشی یا تمایز پذیری اجتماعی است. اجتماعی شدن وفردی شدن دو روی سکه تجدد و دوره مدرن هستند. یعنی دوره مدرن دارای یک دوگانگی در ساختار اجتماعی است که از یک طرف به اجتماعی شدن افراد منجر میشود و از طرف دیگر فردی شدن را تقویت میکند.
رادیو، تلویزیون و ابزارهای ارتباطی در این دوره جوامع محلی و ملی را با یک شبکه محدود یکپارچه میسازد و سپس تکثر و تنوع مجاری ارتباطی و قدرت انتخاب افراد در کانالها و شبکههای ارتباطی موجب میشود تا مخاطبان تکه تکه و پاره پاره شوند.
رسانه های جدید، رسانه های فردی شدن و مبتنی بر تعامل فردی انسان ـ رایانه هستند. این رسانه ها به دلیل اینکه همگی متصل به شبکه ها هستند به طور جمعی مورد استفاده قرار میگیرند. رسانه های جدید تقاضاها و درخواستهای متکثر کاربران و مخاطبان را پاسخ می دهند. از این رو نتیجه عملی دوگانگی ساختاری رسانه ها، دوگانگی ساختار اجتماعی جامعه است. به نظر می رسد تجلی دوگانگی مذکور نزد کاربران اینترنت و رسانه های مرتبط با آن و آنهایی که به این وسایل جدید ارتباطی و اطلاعاتی دسترسی دارند، قابل ملاحظه تر است. چرا که رسانه های مذکور نوعی مناسبات جدید ایجاد میکنند که در این مناسبات انسانها بیش از پیش گوشه گیر، منزوی و کم تحرک شده و کم کم از زمینه عملی زندگی خود دور میشوند.
به عبارت دیگر شکل گیری اجتماعات در فضای مجازی بر مبنای شانیتهای اجتماعی مختلف موجب میشودتا اجتماعات در جهان واقعی بتدریج کم رنگ و بی اهمیت شود. این بدان معناست که منبع هویت بخشی افراد متکثر و متنوع میشود و به همین جهت هویت ملی و انسجام اجتماعی یک جامعه بتدریج تضعیف میشود.

منبع: هفته نامه پگاه حوزه / 1388 / شماره 261، شهرویور ۱۳۸۸/۶/۰۰
نویسنده : مرتضی نور محمدی