پس از گذراندن اوقات تحصیلى و مطالعه مستمر و بى‏وقفه و فشار ذهنى و روانى ناشى از گذراندن آزمون‏ها و امتحانات اوقات تابستان فرا مى‏رسند تعطیلات تابستانى در تأمین بخشى از نیازهاى جسمى و روانى جوانان و نوجوانان مؤثر است و براى ایشان بسیار خوشایند و لذت‏بخش است. طبق استانداردهاى بین‏المللى تعداد روزهاى فراغت در کشورهاى دیگر 80 روز در سال و این رقم در کشور ما 90 روز است.
گسترش دامنه اوقات فراغت موجب شده که نهادهاى متولى براى گذران مناسب این ایام به فکر برنامه‏ریزى مناسب براى جوانان باشند. نتایج بررسى‏هاى «سازمان ملى جوانان» نشان مى‏دهد 5/43 درصد جوانان کشور سازمان‏هاى مسئول اوقات فراغت را مى‏شناسند و 5/56 درصد دیگر شناختى از این دستگاهها ندارند.

اوقات فراغت و بهداشت روانى‏
اوقات فراغت تضمین کننده سلامت و بهداشت روانى انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکرى و عملى موجب خستگى جسمى و ذهنى مى‏گردد. به گونه‏اى که فرد نشاط و سرزندگى خود را از دست مى‏دهد و در مواقعى زمینه را براى بروز بسیارى از اختلالات روانى موجب مى‏شود بخصوص از نوع بیمارى‏هاى روان‏تنى. در این شرایط برخوردارى از یک برنامه جامع و پیش‏بینى فرصتى آزاد و فارغ از کار موظف، اولین و مهم‏ترین گام در پیشگیرى از آسیب‏هاى ذهنى و حفظ بهداشت روانى است. استفاده مطلوب و برنامه‏ریزى شده از اوقات فراغت حتى براى دانش‏آموزانى که به عللى در بعضى از دروس تجدید شده‏اند باعث نشاط و سرزندگى که یکى از شاخص‏هاى بهداشت روانى است مى‏گردد و قدرت یادگیرى و نگاهدارى ذهنى در آنها افزایش مى‏یابد.

اوقات فراغت و خلاقیت ذهن‏
مطالعات نشان مى‏دهد که اوقات فراغت همواره بستر مناسبى براى بروز خلاقیت‏ها و نوآورى‏هاست. چون ذهن انسان به فعالیت موظفى مشغول نیست، لذا مى‏تواند فارغ از قالب‏هاى از پیش طراحى شده به مسائل مورد علاقه خود بپردازد. انسان در اوقات فراغت آزادانه مى‏اندیشد و در حل مسائلى که در حوزه شناختى او مطرحند از تفکر خلاق بهره مى‏گیرد و همین خمیرمایه نوآورى‏ها و اختراعات بشرى است.

اصلاح رفتار و تعالى شخصیت‏
کثرت و استمرار فعالیت‏هاى ذهنى و عملى در زندگى روزمره، بدون بهره‏گیرى از فرصت‏هاى آزاد براى تعمق و بازنگرى به عملکرد و برخورد با افراد و مقابله با پدیده‏هاى مختلف، ممکن است به تدریج موجب پدیدارى عادات و رفتارهاى نامطلوب در انسان شود. این مسئله در میان دانش‏آموزان راهنمایى و متوسطه به دلیل تراکم و فشردگى برنامه‏هاى درسى بیشتر قابل ملاحظه است. بنابراین یکى از ثمرات اوقات فراغت، پرداختن به چگونگى رفتار شخصى و اجتماعى خود و فرزندان است. باید توجه کرد که انحرافات اخلاقى و رفتارى به صورت ناگهانى ظاهر نمى‏شوند، بلکه به تدریج ظاهر مى‏شوند و به همین دلیل غالباً والدین در طول سال تحصیلى فرصت ارزیابى دقیق رفتار فرزندان خود را و راههاى پیشگیرى از بروز رفتارهاى سازش‏نایافته را نمى‏یابند. بنابراین در شرایطى که کودکان و نوجوانان تحت تنش‏هاى ناشى از تکالیف درسى نیستند در دوران اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات، و رفتارهاى نامطلوب امرى بسیار بااهمیت مى‏باشد. به عنوان مثال رفتارهاى دچار اختلال مانند پرخاشگرى، افسردگى، اضطراب، کمرویى را در این ایام با استفاده از کارشناسان فن و در شرایطى مساعد مى‏توان اصلاح کرد.

اوقات فراغت و آسیب‏پذیرى اجتماعى‏
در کنار همه تأثیرات مهم و حیاتبخش اوقات فراغت و ارزشمندى‏هایى که دارد باید واقعیت ناخوشایندى را نیز مدّ نظر قرار داد. متأسفانه به دلایل مختلف از جمله عدم نگرش مثبت در ذهن دانش‏آموزان نسبت به اوقات فراغت، نبودن برنامه‏هاى آموزشى و توجیهى در بهره‏ورى از فرصت‏هاى آزاد، به ویژه تعطیلات تابستانى و بلاتکلیفى‏ها و بى‏برنامگى‏ها، بررسى‏ها و مطالعات انجام شده در ارتباط با بزهکارى کودکان و نوجوانان حاکى از آن است که در غالب موارد، انحرافات اخلاقى و آسیب‏پذیرى‏هاى اجتماعى با اوقات فراغت دانش‏آموزان ارتباط دارد. به این معنى که آغاز یا فزونى بزهکارى‏ها در کودکان و نوجوانان در ایام فراغت و تعطیلات مدارس است، که فقر و فقدان انگیزه‏هاى رشد مزید بر علت است. بنابراین با در نظر گرفتن حساسیت و اهمیت اوقات فراغت بسیار ضرورى است که برنامه‏هاى جامع تهیه و تنظیم گردد و با همکارى و مشارکت اولیا و مربیان در بهره‏ورى و بارورسازى این فرصت‏ها، زمینه پیشگیرى از هر نوع آسیب‏پذیرى را در ایام فراغت جوانان و نوجوانان فراهم آورد.

اوقات فراغت و مسئولیت نهادها
اوقات فراغت یکى از معضلاتى است که با وجود افزایش جمعیت هنوز چاره‏اى جدى براى آن اندیشیده نشده است. در صورتى که در ایران نسبت به 40 سال گذشته جمعیت گروه سنى 24 - 15 سال نزدیک به 5 برابر شده است مى‏توان انتظار داشت که این جمعیت نیاز بیشترى به معنى افزایش تقاضا براى غنى سازى اوقات فراغت را داشته باشد. عدم بهره‏گیرى از اوقات فراغت موجب ناپختگى‏هاى دوران نوجوانى خواهد شد و او فرصت و تجربه و آزمون را پیدا نخواهد کرد و هنگام ورود به اجتماع ناکارآمد و نارسا خواهد بود. بنابراین ضرورت احساس مسئولیت نهادهاى حکومتى بیشتر مى‏شود، که جوانان نیازهاى خود را از طریق مجارى صحیح برطرف نمایند و نه مجارى خلاف و غیر مجاز که این خود زمینه بزهکارى و انحراف اجتماعى را موجب مى‏شود. و پژوهش‏ها در ایران نشان مى‏دهد که بسیارى از انحرافات جوانان به واسطه عدم برنامه‏ریزى صحیح در گذران اوقات فراغت جوانان پدید مى‏آید.

چگونگى غنى‏سازى و مؤثر ساختن اوقات فراغت‏

1- تحرک رمز سلامت‏
فعالیت بدنى به عنوان یک امر ضرورى در غنى‏سازى اوقات فراغت جوانان تأثیرات فراوانى دارد. استخوان‏ها و عضلات و مفاصل سالم، وزن بدن‏شان تنظیم، چربى‏ها کاهش و در فعالیت قلب و ریه‏ها مؤثر است، از همه مهم‏تر اضطراب و افسردگى را کاهش مى‏دهد. بازى‏ها، ورزش‏ها به نوجوانان خودباورى و اتکاى به نفس مى‏دهد و موجب موفقیت و مشارکت و اتحاد جمعى به وجود مى‏آورد و خطرات ناشى از زندگى پر استرس و بى‏تحرک امروزى را کاهش مى‏دهد. تحقیقات نشان مى‏دهد که جوانان در طول دوران بلوغ هر چه بیشتر تحرک جسمى و حرکتى داشته باشند، کمتر به سیگار روى مى‏آورند، همچنین موجب دورى از مواد مخدر و رفتارهاى خشونت‏بار مى‏شود، همچنین نتایج تحصیلات آنان بهتر خواهد بود.

2- ورزش‏
ز نیرو بود مرد را راستى‏
ز سُستى کژى زاید و کاستى‏
(فردوسى)
فعالیت‏هاى سالم ورزشى نه فقط در تعادل بخشیدن به جسم و جان تأثیر دارند، بلکه همراه خود، صفاتى از قبیل جوانمردى، آزادگى و پاکى را مى‏آورند. معمولاً در بین ورزشکاران نوجوان کمتر اختلالات رفتارى گزارش شده است، زیرا ورزش، نیرو و انرژى‏هاى متراکم و سرگردان را در مسیر سالم و جامعه‏پسندى جارى مى‏سازد. تأثیر دیگر ورزش را در پایمردى و استقلال و استقامت نوجوان در برابر مشکلات باید جستجو کرد. ورزش مى‏تواند در قالب تفریح‏هاى گوناگون به همراه گروه همسالان صورت گیرد، مانند دوچرخه‏سوارى، ورزش و بازى‏ها و مسابقات رقابتى مانند فوتبال، بدمینتون، تنیس، شنا، والیبال، بسکتبال، هندبال، فوتسال و....

3- کار و فعالیت‏
کارشناسان معتقدند که کودکان و نوجوانان و جوانان در تعطیلات تابستان مى‏توانند به جاى بیکارى و وقت‏گذرانى‏هاى بیهوده که در بسیارى اوقات، زیان‏هاى فراوانى به بار مى‏آورد، با آموختن کارها و مهارت‏هاى جدید اوقاتى پربار را سپرى کنند. اگر انرژى نوجوانان در مسیر مثبت و کار و تلاش قرار گیرد آنان را سعادتمند و مسرور مى‏سازد. اولیا و مربیان با توجه به دوران بلوغ که مرحله ظهور و شکوفایى استعدادها و خلاقیت‏هاست، باید متناسب با استعدادى که دارند نیروهاى نوجوانان و جوانان را به کار گیرند تا در جهت مثبت حرکت کنند. ولى باید کارهایى را به آنها محول کنیم که از عهده آنان برآیند و قادر به انجام آن باشند و موجبات بیگارى و محرومیت از تحصیل و تفریح را فراهم نسازد و آنها را به استثمار و بهره‏کشى نکشاند.

آموزنده‏
حال با توجه به دنیاى ماشینى امروز و گستردگى بخش‏هاى تولیدى و خدماتى و ادارى، اولیا و مربیان در قالب برنامه‏هاى عملى و با اعتمادسازى و اطمینان از محیط کارى سالم زمینه‏ساز اشتغال نوجوانان و جوانان را در کنار درس و تحصیل به عنوان بخشى از تعلیم و تربیت فراهم سازند تا مکمل آموزه‏هاى تئورى آنان و همچنین زنده کردن قواى درونى و بیرونى آنان باشد.

4- مطالعه و کتابخوانى‏
انیس کنج تنهایى کتاب است‏
فروغ صبح دانایى کتاب است‏
«جامى»
یکى از ابزارهاى مهم و غیر قابل انکار و تردید در غنى‏سازى اوقات فراغت همگان مطالعه است.
مطالعه یک کتاب و یک قصه شیرین و یا سرگذشت انسان‏ها مى‏تواند به زندگى معنا و هدف ببخشد و دیدگاه تازه‏اى به او بدهد. فواید مطالعه و کتابخوانى براى نوجوانان و جوانان بر کسى پوشیده نیست و باید از مهارت‏هاى لازم جهت مطالعه و انگیزه‏هاى کافى براى دستیابى به سطح مطلوب در این امر برخوردار باشند.
البته با کمبودهایى که در زمینه کتابخانه‏ها و حتى گرانى کتاب‏ها داریم چاره‏اى جز فعال نمودن کتابخانه‏هاى مدارس و مجهز ساختن آنها به کتاب‏هاى جدید و همچنین دسترسى نوجوانان و جوانان‏مان در ایام تعطیلات نخواهد بود متأسفانه درِ کتابخانه‏ها با پایان امتحانات خرداد قفل مى‏شوند و کتاب‏ها و این گنجینه‏هاى دینى و علم و ادب و هنر که مى‏توانند سرنوشت و زندگى جوانان ما را متحول سازند در انتظار اول مهر ماه چشم به در و دیوار و قفسه‏هاى خاک گرفته دوخته‏اند تا شاید بعد از برنامه‏ریزى درسى مدرسه آن هم در اواخر مهر و یا شاید آبان ماه بازگشایى شوند.

5 - تقویت عاطفه و محبت‏
درا ین ایام فراغت که نوجوانان و کودکان و حتى جوانان‏مان هنوز در کنار ما زندگى مى‏کنند و چشم و دل به راه ما هستند این فرصت را مغتنم بشمریم و دست محبت و نوازش خود را بر سر آنها بکشیم و آنها را از این نعمت محروم نسازیم که بالاترین فقر و ندارى و کمبودها همان فقر عاطفى و محبت است و نتیجه و حاصل محبت به قدر لازم و یا در حد کمبود و فقدان آن بر همه ما آشکار و مبین است. محبت به فرزندان، نگاه پر مهر به آنان که نیاز به بهره‏مندى‏هاى مادى فراوان و غیره ندارد، چه بسیار انسان‏هاى تهیدستى که قلب پر مهر و نگاه سرشار از محبت‏شان به فرزندان، فرزندان آنها را با سعى و کوشش خودشان به سعادت رساندند.

6- پرورش روح دین و دیندارى‏
یکى دیگر از وظایف مهم والدین در این غنى‏سازى اوقات فراغت پرورش روح دین‏خواهى و خداجویى است که در آن به جاى آنکه انسان تنها باشد با خدا گام بردارد، و به نوجوان خود به طور عملى بیاموزد که خداوند مظهر آرامش، عشق و معنویت است و ریشه بسیارى از مشکلات با دعا و نماز برطرف مى‏شوند و موجب انتشار انرژى در روح و جسم آنان مى‏شود. به دامن طبیعت ببریم آنها را و گستره آسمان و دریا و صحرا را ببینند و هنرمندى خالق را در این زیبایى‏ها مشاهده نمایند و خدادوستى و پیوند با خدا بیابند که این زندگى مانند دریاى موّاجى است که اگر امروز آرام است فردا طوفانى خواهد شد و کودکان و نوجوانان ما باید راه نجات خود از تلاطم‏هاى روحى را با تربیت دینى به دست آورند خصوصاً با نماز مى‏توان حالات و رفتارهاى مذهبى را به آنها یاد داد و در سایه‏سار اخلاق آرام فرزندان‏مان آسوده‏خاطر به سر بریم.

منابع:
- مجله پیوند، تابستان 1385، نشریه ماهانه آموزشى و تربیتى.
- فراغت کودکان و نوجوانان، انتشارات هسته مشاوره آموزش و پرورش تهران، 1372.
- اوقات فراغت جوانان، ماهنامه پیرامون، تابستان 1384.
- محمدرضا زهرایى، 1367، پژوهشى پیرامون اوقات فراغت کودکان در شهرهاى بزرگ، دانشگاه تربیت معلم.
- پرتوى از نور حقیقت محمدى (ص) در محبت به فرزند، کارشناس ارشد معارف اسلامى و فقه، (پیوند، تابستان 1385).
- بازى، روانشناسى بازى، سیامک مهجور، 1370، تهران، انتشارات راهگشا.
- پژوهش‏نامه ادبیات کودکان و نوجوانان، 1374، فصلنامه پژوهشى تحلیلى و آموزشى، جلدهاى 3، 2، 1.
- هفده مقاله در باره ادبیات کودکان، 1372، شوراى کتاب کودک.
- جهانى شدن، تعلیم و تربیت و فناورى اطلاعات، پیوند، 1385، آبان ماه.
- انگیزه‏هاى نیرومند، کار، آفریننده کار و تلاش، دکتر داریوش دهقان، پیوند، دى 1385.
- نقش و اهمیت برنامه‏ریزى براى اوقات فراغت دانش‏آموزان، صفى‏اله ملکى، تربیت، مجله 11 و 10، تابستان 1383.
- رسالت انجمن‏هاى اولیا و مربیان در غنى‏سازى اوقات فراغت دانش‏آموزان، ماهنامه پیوند، تابستان 1385.

منبع: ماهنامه  پیام زن / 1387 / شماره 196، تیر ۱۳۸۷/۰۴
نویسنده : مهین مسیحى‏