تحولات ساختاری- تکنولوژیک در اقتصاد جهانی و در بخش انرژی از جمله ضرورت تنوع بخشیدن به منابع تامین انرژی، امنیت عرضه، رشد فزاینده مصرف انرژی در افق های بلند مدت و در کشورهای نوخاسته صنعتی ودرحال توسعه، نگرانی نسبت به آلودگی های محیط زیست، افزایش سریع مصارف محصولات گوناگون پتروشیمیایی و… گاز را به منزله یک منبع انرژی ونهاده صنعتی ممتاز در عرصه اقتصاد جهانی مطرح کرده است وروی این اصل ایران درآینده با ملاحظه گستردگی بازار گاز در سطح بین المللی می تواند در فرآیند باز آرایی اقتصاد ملی و بخش انرژی کشور به عرصه مبادلات جهانی گاز وارد شود.
تحقق هدف های سه گانه تامین گسترده تر گاز در مصارف انرژی داخلی، اجرای طرح های صیانتی تزریق گاز در میدان های نفتی و عهده دار شدن نقش و سهم منطقی در بازارهای صادراتی گاز مستلزم برنامه ریزی های بلندمدت و مطالعات جامع است که بتواند جهت گیری های توسعه منابع گازی و بهره برداری مؤثر از ذخایر ارزشمند گاز کشور را تبیین نماید.
پروژه مطالعات جامع گاز کشور با بهره گیری ازاطلاعات مربوط به عملکرد صنعت گاز کشور در بیست سال گذشته وبراساس طراحی وتدوین مدل های ریاضی به طرح چشم اندازی از آینده پرداخته است ودر قالب آن عرضه وتقاضای حامل های مختلف انرژی وسهم هریک از آنها دربخش های مختلف خانگی – تجاری، صنعت، کشاورزی وحمل ونقل در افق بیست سال آینده ارائه شده است.
توسعه منابع گازی کشور و تبدیل ذخایر گازی به منابع قابل بهره برداری و دردسترس با کمیات پیش بینی شده مستلزم سرمایه گذاری عظیم در این بخش وتحول بنیادی تکنولوژیک آن است و ازهمین روی گسترش و تعمیق همکاری های بین المللی منطقه ای از جمله شرایط اساسی توفیق در اجرای برنامه های طراحی شده و دگرگونی در مبانی فنی تولید و جلب سرمایه در بخش انرژی به طور عام وبخش گاز به طور خاص است. چنین فرآیندی ناگزیر مستلزم بازآرایی صنعت نفت وگاز کشور وانطباق آن با شرایط جدید فنی، اقتصادی وتجاری در سطح بین المللی است.
مصرف سرانه گاز طبیعی در دو دهه گذشته با نوساناتی توأم بوده است و در دوقطب بزرگ مصرفی جهان یعنی آمریکای شمالی و شوروی سابق در جهت عکس یکدیگر حرکت کرده است. مصرف سرانه آمریکای شمالی در دهه های ۷۰ و۸۰ با کاهش توأم بود. درصورتی که مصرف شوری سابق افزایش داشته است. این روند با فروپاشی اتحاد شوروی معکوس شده است. دراین دو دهه مصرف سرانه جهانی از رشد پیوسته ای برخوردار بود ودرسال ۱۹۹۰ به حدود ۳۰/۰ تن معادل نفت بالغ گردید وبعد ازآن با یک روند کاهش(محدود)روبه رو شد.

پراکندگی و عمر ذخایر گاز طبیعی در جهان
حجم ذخایر تثبیت شده گاز طبیعی درجهان در سه دهه اخیر تقریباً ۳ برابرشده است و بررسی عمر ذخایر جهانی گاز دراین دوره حاکی از افزایش عمر این ذخایر است. پراکندگی جغرافیایی ذخایر عبارتند از: شوروی سابق با میزان ذخایر تثبیت شده ۵۶ تریلیون مترمکعب با حدود ۴۰ درصد میزان ذخایر جهان، خاورمیانه با میزان ذخیره ای ۲/۴۵ تریلیون متر مکعب با حدود ۴/۳۲ درصد حجمی گاز جهان، خاورمیانه با میزان ذخیره ای ۲/۴۵ تریلیون مترمکعب با حدود۴/۳۲ درصد حجمی گاز جهان، آسیا و اقیانوسیه، با حجم ذخایر ۵/۹ تریلیون مترمکعب با حدود۷/۶ درصد میزان جهانی گاز، قاره آفریقا با ۴/۹ تریلیون مترمکعب با حدود ۷/۶ درصد حجم جهانی ذخایر گاز الجزایر، هند ونروژ سایر میدان های عظیم را دراختیار دارند.

پتانسیل تولید و عرضه گاز طبیعی در جهان
تولید و عرضه گاز طبیعی در دهه گذشته در مقایسه با سایر حامل های انرژی مخصوصاً درمناطق خاورمیانه آفریقا، آمریکای مرکزی از ا فزایش قابل توجه ای برخوردار بوده است، به طور کلی میزان تولید این نواحی در این دوره حدود ۱۰۰ درصد رشد داشته لکن این میزان تولید با در نظر گرفتن ذخایر عظیم گازی مناطق فوق که دارای عمر متوسط بیش از ۱۰۰(صد) سال هستند هنوز بسیار ناچیز بوده که نشان دهنده توان بالقوه ای است که در صورت به فعل درآمدن قادر به تامین مصارف بلند مدت انرژی جهانی خواهد بود. از جمله نکات مهم در ارتباط با ذخایر گازی، تمرکز بیش از ۷۰ درصد این منابع در دومنطقه خاورمیانه وشوروی سابق(FSV) با ذخایر معادل ۱۰۰ تریلیون مترمکعب است که از دیدگاه برنامه ریزی آتی انرژی جهانی بسیار حائز اهمیت است. رشد مصرف گاز در مقایسه با سایر حامل های انرژی و همچنین تجارت جهانی آن چه به طریق خط لوله(گاز طبیعی=NG) ویا حمل با کشتی (LNG) در دهه اخیر قابل بررسی است.
رشد تقاضای گاز در کشورهای جهان که تا پایان دهه ۸۰ با نرخ فزاینده ای ادامه داشت با کاهش مصرف شوروی سابق به دلیل مسائل مرتبط با فروپاشی نظام حاکم برآن سیر نزولی پیدا کرده تاکنون نیز باشتاب کاهنده ای ادامه دارد که این روند به مرور بر طرف خواهدشد. میزان مطلق مصرف گازطبیعی در دهه گذشته همیشه صعودی بوده است. عمرذخایرگاز به میزان ۲۲ سال(۵۰ درصد) بیشتر از عمر ذخایر نفتی است؛ ازاین رو جهان جهت تامین نیازهای آتی انرژی خود بیشتر از نفت می تواند برروی گاز تکیه داشته باشد.
میزان ذخایر گاز طبیعی شوروی سابق ۴۰ درصد کل ذخایر جهان است که روسیه به تنهایی ۵/۳۴ درصد از ذخایر جهان را داراست و خاورمیانه ۴/۳۲ درصد یعنی تقریباً یک سوم ذخایر گاز جهان را دراختیار دارد که سهم ایران به تنهایی ۱۵ درصد است، دو منطقه در جهان یعنی شوروی سابق (روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان) و خاورمیانه (ایران، قطر، امارات عربی متحد، عراق، کویت و عربستان) جمعاً حدود ۷۵ درصد از ذخایر را دراختیار دارند، این ارقام به تنهایی گویای اهمیت استراتژیک ایران از لحاظ منابع گازجهان است زیرا علاوه براین که ایران دومین کشور عمده جهان از لحاظ میزان ذخایر است، در عین حال بین دو قطب مهم گازی جهان قرار دارد واین مطلب بر اهمیت استراتژیک کشور می افزاید.
عمر ذخایر گاز ایران با روند تولید فعلی بیش از ۲۰۰ سال برآورد می شود که این امرمسئله صادرات گاز را مورد توجه قرار می دهد ونیز با انجام اکتشاف های جدید احتمالاً برمیزان این ذخایر ثابت شده در سال های آینده افزوده، خواهد شد. که نیاز به برنامه ریزی درازمدت دارد. ده میدان عظیم گازی جهان به ترتیب بزرگی عبارتند از: میدان گاز گنبد شمالی(پارس جنوبی)که عظیم ترین میدان گاز جهان است و روسیه پنج میدان در اختیار دارد. ایران نیز؛ در با اختیار داشتن پارس شمالی و جنوبی دو میدان عظیم جهان را داراست، قطر(مشترک با ایران).

ذخایر گاز طبیعی در جهان
به طور کلی ذخایر گاز نیز همچون ذخایر نفتی به سه دسته تقسیم می شوند: ذخایر ثابت شده (Proved Reserves)، ذخایر احتمالی(Probable) وذخایر ممکن (Possible). ذخایر ثابت شده آن دسته از ذخایری هستند که اکتشاف درآنها به پایان رسیده ودر حال حاضر در مرحله تولید ویا توسعه قرار دارند. ذخایر احتمالی به آن دسته اطلاق می شود که اکتشاف در آنها به پایان رسیده و به احتمال زیاد تحت شرایط فنی و اقتصادی فعلی قابلیت تولید را خواهند داشت. ذخایر ممکن نیز ذخایری هستند که شناخت زمین شناسی برروی آنها صورت گرفته ومعمولاً در جنب ذخایر ثابت شده یا احتمالی قرار دارند وارقام ارائه شده صرفاً تخمین های کارشناسان زمین شناسی نفت وگاز است.
ذخایر گاز جهان در بیست سال گذشته از روند پایدار افزایشی برخوردار بوده است. کشف میدان های عظیم گازی مستقل در روسیه مانند اورنگری(Urengoy)، یامبرگ (Yamburg)و بواننکوسکوی(Bovanakovskoye) وهمچنین میدان عظیم گازی پارس جنوبی درایران. به طور کلی ذخایر گاز جهان در پایان سال ۱۹۹۵ نسبت به سال ۱۹۷۵ به میزان ۱۲۱ درصد و نسبت به سال ۱۹۸۵، ۴۱ درصد افزایش نشان می دهد. درسال های ۱۹۹۴و ۱۹۹۵ روند اکتشاف میدان های عظیم به انتها رسید و در نتیجه ذخایر گاز جهان اندکی روبه نقصان نهاد، است. یکی دیگر از علل کاهش ذخایر، افزایش روند تولید گاز در جهان می باشد. چنانچه رشد ذخایر گاز در جهان به میزان ۳۰ درصد در ۱۰ سال آینده تصور نماییم، دراین صورت میزان ذخایر گاز جهان در حد ۱۸۰ تریلیون متر مکعب درسال ۲۰۰۵ خواهد بود که این افزایش درحقیقت ادامه روند گذشته لیکن با شتاب نسبتاً کمتری می باشد.
در مجموع، عمر ذخایر گاز جهان با نرخ تولید فعلی حدود ۶۵ سال برآورد می شود و درمقایسه با عمر ذخایر نفتی که حدود ۴۳ سال است از وضعیت مطلوب تری برخوردار است، بدین ترتیب قاره آمریکا با ۴/۸ تریلیون مترمکعب حدود ۱/۶ درصد، امریکای جنوبی و مرکزی با ذخایر ۷/۵ تریلیون مترمکعب حدود۱/۴ درصد قاره اروپا با ۵/۵ تریلیون متر مکعب ۴ درصد حجم ذخایر گاز جهانی را به خود اختصاص داده اند.

ظرفیت تولید گاز طبیعی
تولید تجاری گاز طبیعی در جهان از آغاز دهه ۱۹۷۰ تا کنون دارای روند صعودی بوده است. مراکز عمده تولید این حامل انرژی، امریکای شمالی، مرکزی و جنوبی، اروپا، شوروی سابق، خاورمیانه، افریقا، آسیا و اقیانوسیه هستند.

سیستم های مختلف عرضه (خطوط لوله و تانکر)
با توجه به پراکندگی جغرافیایی ذخایر گاز طبیعی، این ذخایر عمدتاً درمناطقی قرار دارند که از بازارهای اصلی مصرف به دور هستند.انتقال گاز از مراکز تولید به مصرف شامل انتقال گاز در داخل کشور به صورت شبکه توزیع گاز و هم به صورت انتقال گاز با خطوط یا به طریق LNG برای صادرات به دیگر کشورها است.
در سال ۱۹۹۵ حدود ۹/۲۹۵ میلیارد مترمکعب به صورت گاز طبیعی(NG) از طریق خط لوله و ۵/۹۲ مترمکعب به صورت گاز طبیعی مایع شده (LNG) مورد تجارت قرارگرفته است.

آینده تجارت گاز مایع(L.N.G)
منطقه جنوب شرقی آسیا و یا به طور مشخص کشورهای ژاپن، کره جنوبی و تایوان در حال حاضر بزرگترین مصرف کنندگان و وارد کنندگان این محصول به شمار می روند. پیش بینی های انجام شده به منظور شناخت تقاضای آتی این محصول نشانگر رشد بالای تقاضای LNG در ۲۰ سال آینده در این ناحیه است. در یک سال گذشته فعالیت هایی که در زمینه توسعه ظرفیت های گاز مایع در جهان صورت گرفته بی سابقه بوده است. در این راستا مشخصاً از چهار پروژه نیجریه، قطر(Raslafftan) ترینیداد و عمان می توان نام برد برای اولین بار پروژه هایی با این وسعت در جهان در حال بررسی و اجرا است این پروژه ها به منظور صادرات گاز مایع به بازارهای جدیدی مانند تایلند،چین و هند برنامه ریزی شده است. در حال حاضر ناحیه آسیایی اقیانوس آرام(Asia-Pacific) با در دست داشتن بیش از ۷۵ درصد تجارت جهانی LNG مهمترین ناحیه به لحاظ بررسی آینده این محصول است. به علاوه اینکه ساحل اقیانوس اطلس نیز با پروژه های نیجریه و ترینیداد فعال خواهند شد در حال حاضر LNG تنها ۶ درصد بازار گاز اروپا و کمتر از یک درصد بازار امریکا را به خود اختصاص داده، اما اخیراً فعالیت هایی از طرف خریداران برای توسعه شبکه های تولید، فرآورش و انتقال گاز مایع در اروپای جنوبی وتا حدودی امریکا برای تأمین امنیت عرضه سوخت های خود با استفاده از گسترش ظرفیت عرضه کنندگانی مانند نیجریه، ترینیداد و نزوئلا در این ناحیه و قطر و استرالیا در ناحیه آسیایی صورت گرفته است.

پیش بینی میزان عرضه وانتقال گاز طبیعی تا سال۲۰۲۰
بررسی بازارگاز طبیعی جهان در یک دوره بلند مدت (تا سال ۲۰۲۰) و در قالب هفت منطقه جغرافیایی با در نظر گرفتن مشخصه های اقلیمی، اقتصادی، سیاسی و …. به تفصیل انجام گرفته است.
این بررسی در دو سنایوری بالا و پایین انجام شده است. وجه تمایز دو سناریوی مورد نظر مفروضات ملحوظ شده در رابطه با پیش بینی بهای نفت به عنوان شاخص بیان کننده قیمت انرژی در جهان است. تجربیات مربوط به نوسانات بهای نفت، بخصوص در مقاطعی از زمان که به عنوان نقاط عطف در جهان شناخته شده است(شوکهای نفتی)نشان دهنده این واقعیت است که تغییر در بهای نفت بر متغییرهایی مانند رشد اقتصادی، الگو و رشد مصرف انرژی، ساختار صنعت، چگونگی به کارگیری تسهیلات وتجهیزات مصرف کننده انرژی با کارایی بالاتر، نرخ صرفه جویی در انرژی و …. تأثیر مستقیم و قابل توجهی داشته است، لذا باعنایت به چنین تجربیاتی، سناریوی مورد بررسی با در نظر گرفتن کلیه اثرات نامبرده در ساختار صنعت گاز در منطقه و در نتیجه جهان به بررسی پتانسیل عرضه گاز طبیعی می پردازد.
در سناریوی پایین پیش بینی پتانسیل عرضه، بهای نفت خام براساس قیمت های ثابت سال ۱۹۹۲ معادل ۲۵-۱۵ دلار به ازای هر بشکه در سال ۲۰۰۰ و ۳۳-۲۳ دلار/ بشکه در سال ۲۰۲۰ در نظر گرفته شده است. بهای نفت در سناریوی بالا نیز به ترتیب ۳۰-۲۰ دلار/بشکه در سال۲۰۰۰ و ۵۰-۴۰ دلار/ بشکه در سال۲۰۲۰ مورد نظر خواهد بود.
متغیرهای تأثیر گذارنده برپتانسیل عرضه گاز طبیعی در جهان را به طور کلی می توان به دو دسته تقسیم کرد: یک دسته متغیرهایی که به طور عام در کلیه مناطق دارای اثر مشابهی به عرضه خواهند بود(مانند چگونگی رشد اقتصادی و …) دسته دیگر متغیرهایی هستند که تنها به لحاظ خاص اقلیمی، سیاسی و اقتصادی و … در هر منطقه به عرضه آن منطقه خاص تأثیر خواهند گذارد و وجود چنین متغیرهایی اگرچه جهت بهبود عرضه در آن مناطق خاص ضرورت خواهد داشت، لیکن برای سایر مناطق به عنوان یک شرط لازم(در مقطع مورد بررسی) مطرح نخواهند بود(مانند قوانین محدود کننده محیطی، بهبود تکنولوژی حفاری واکتشاف و تولید منابع گاز و …) در این بررسی چگونگی تأثیر متغیرهای مؤثر برعرضه گاز طبیعی در مناطق مختلف با توجه به شرایط خاص هر منطقه به تفکیک مورد توجه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مهمترین متغیرهای مورد نظر در این بررسی به شرح زیر است:
– شرایط آب و هوایی هر منطقه؛
– سیاست های حال و آینده انرژی هر منطقه در رابطه با چگونگی الگوی مصرف انرژی در دوره های مختلف ونیز سیاست جایگزینی انواع انرژیها به خصوص در بخش گاز طبیعی؛
– سیاست های صرفه جویی در مصرف انرژی (به خصوص گاز طبیعی)؛
– چگونگی امکانات توسعه انتقال و توزیع گاز طبیعی به مصرف کنندگان نهایی، شبکه های توزیع و انتقال داخلی و … امکانات صادراتی؛
– چگونگی قراردادهای عرضه گاز طبیعی در زمان حال و آینده و با توجه به برنامه توسعه صادرات در هر منطقه؛
– درصد بستگی به صادرات گاز طبیعی؛
– حجم ذخایر گاز طبیعی در هر منطقه؛
– نرخ تهی شدن منابع داخلی گاز؛
– قوانین هر منطقه در رابطه با مسائل زیست محیطی؛
– بهبود تکنولوژی حفاری وتولید و اکتشاف گاز طبیعی؛
– چگونگی تأمین مالی طرح های بالادستی بخش گاز طبیعی؛
سناریو های مفروض دراین بررسی برای کلیه مناطق دنیا به استثنای اروپای مرکزی و شرقی به کار رفته است. تولید گاز در شوروی سابق تا حد بسیار زیادی به چگونگی مسائل سیاسی در فدراتیو روسیه بستگی دارد، بنابراین تمایز بین سناریوهای عرضه بالا و پایین برای اروپای مرکزی و شرقی براساس قیمت های بازار جهانی نفت خام نیست بلکه به دو مجموعه مفروضات در ارتباط با مناسبات اقتصادی و سیاسی در فدراتیو روسیه بستگی دارد.

پیش بینی میزان تقاضای گاز طبیعی در جهان تا سال ۲۰۲۰

تقاضای گاز طبیعی در بلند مدت
در پیش بینی تقاضای گاز طبیعی در جهان در آینده فرض قیمت اساسی ترین نکته در تعیین محدوده تقاضا است. همچنین پیش بینی میزان رشد مصرف انرژی که متأثر از رشد اقتصادی است یکی دیگر از عوامل مؤثر به شمار می آید، در هر دوی این عوامل فرض قیمت نفت نکته مهمی در برآورد نهایی قیمت گاز به شمار می رود.
به طور کلی از مشخصات دو دهه قرن آتی، افزایش مصرف و نقش گاز مایع طبیعی است و در کل میزان مصرف گاز در جهان در سال های ۱۹۹۵-۲۰۰۰ با رشد ۲/۲ درصد در سال های ۲۰۰۰-۲۰۰۵، ۳/۲ درصد در سال های ۲۰۰۰-۲۰۱۰ و ۲/۲ درصد و در سال های ۲۰۱۰-۲۰۲۰ بیش از ۲۵ درصد از تقاضای انرژی جهان توسط گاز تأمین خواهد شد. و این در حالی است که سهم نفت به ۳۵ درصد و زغال سنگ به ۲۷ درصد کاهش می یابد.

کشورهای عمده مصرف کننده و گسترش استفاده از گاز طبیعی (قوانین و مقررات زیست محیطی)
– استفاده از گاز طبیعی در جهت کاهش آلودگی محیط زیست
– مالیات بر گاز طبیعی در سه منطقه عمده کشورهای سازمان همکاری اقتصادی وتوسعه (OECD)؛ کشورهای واردکننده نفت و گاز در سازمانOECDمی خواهند قوانین و مقررات مالیاتی و غیرمالیاتی را طوری بنا کنند که وابستگی آنها به نفت کمتر شود و استفاده از گاز طبیعی را تا اندازه ای نسبت به نفت تشویق نمایند.

قوانین و مقررات غیرمالیاتی کشورهای OECD در مورد گاز طبیعی
کشورهای عضو سازمان OECDکه سه بازار عمده مصرف گاز طبیعی را در برمی گیرند صرف نظر از مالیات زیادتر بر نفت و فرآورده های آن را غیرمستقیم باعث مصرف بیشتر گاز طبیعی می شود و قوانین و مقرراتی نیز دارند که به تشویق مصرف گاز به جای نفت کمک می کند و منابع وارداتی را متعددتر می سازد.
– اقدامات بین المللی برای جلوگیری از گرم شدن تدریجی جو کره زمین از جمله گسترش استفاده از گاز طبیعی؛
در نهایت با تفاصیل زیاد، روند جهانی در استفاده از حامل های انرژی، به سمت استفاده از گاز طبیعی به دلایل فراوان گفته شده است و این مطلب با افزایش ۲۵ درصد مصرف آن در میان کل سوخت ها نمایان گر است.

منبع: خبرگزاری شانا