هدایت نظری و عملی قرآن
فهرست عناوین
فهرست آیات
احمد زمانى
﴿ ( ان هذاالقـرآن یهدى للتـى هى اقـوم و یبـشـرالمومنین الذین یعـملونالصـالحـات , ان لهم اجـرا کـبـیرا ﴾ اسـراء 9
نزول قرآن در ماه مبارک رمضان بـه صورت دفعى ( 1) در شب قدر و در طول مدت 23سالبـه صورت تـدریجـى ( 2) , دو هدایت را بـه دنبال داشت.
1ـ هدایت نظرى
در این هدایت مخـاطبـان و مسـتـمعـان چـنان مجـذوب آیات قرآن گردیده اند که اندیشهو هنر خویش را پـرتوى از انوارالهى دانسته و خضوع و خشوعشان زبـانزد خـاص و عامگردیده است[. ( لبـیدبـن ربـیعه]( که از مشهورتـرین شعراى عصر جاهلیت بـود تـاجائى که فرزدق بـه هنگام شنیدن اشعار او بـالاتـرین خضوع را از خود نشان مى داد وبـه سجده مى افتـد. او نود سال از عمر خویش را گذرانده بود که مشرف به اسلام شد.او در پیشگاه پیامبـر خدا ( ص) وقتى آیات قرآن را شنید , بـراى همیشه شعر گفتن راکنار گذاشت و فقط یک بیت را سرود.
الحمدلله اذ لم یاءتنى , اءجلى حتى اکتسیت ( لبست) من الاسلام سربـالا ستایش خداى‌را که مرگ مرا در کام نگرفت تا از آئین والاى اسلام لباسى پولادین بر تن نمودم. (3)
از او سئوال شد: چرا دیگر شعر نمى گویى ؟ پـاسخ داد: خواندن قرآن بالاترین لذتروحى و معنوى را بـراى من بـه وجود مى‌آورد که مجالى براى اشتغال به سرودن شعر درمن بـاقى نمى ماند. بـعد هم هرگاه از او درخواست شعرى مى شد. او آیات قرآن راتلاوت مى کرد و مى گفت: اءبـدلنى الله هذه فى الاسلام مکان الشعر ; خـداوند مناناین آیات را بـه جـاى آن شعرها بـه من عناید کرده اسـت. ( 4)
جـان دیوید پـورت: قرآن بـه اندازه اى از نقائص مبـرى است که نیازمند کوچکتریناصلاح و تصحیح نمى بـاشد و ممکن است از ابـتداء تا انتهاءآن خوانده شود و کمترینخستگى و ملامت احساس نشود.(5)
کارلایل ; مورخ و اندیشمند انگلیسى: اگر یکبـار بـه این کتاب مقدس[ ( قرآن مجید](نظر افکنیم , حقائق برجسته و حضایص اسرار وجود طورى در مضامین و جوهره آن پـرورشیافتـه که عظمت و حقیقت قرآن نمایان مى گردد و این مزیت در هیچ کتاب سیاسى واقتـصادى و... پـیدا نمى شـود. قرآن تـمام فضائلى را که موجـد تـکامل و سعادتبشرى است , دربرداشته است. ( 6)
1
مخاطبان هدایت نظرى
آنانى که عنایت خداوند شامل حـالشان گردیده و سبـب شده هدایت نظرى قرآن اندیشهآنان را در دست بگیرد و بـه استـوارتـرین راه هدایت شوند. مى توان به سه دستهتقسیم کرد:
الف گروه اول: کسانى که فصاحت وبلاغت کتاب مبـین هنرهاى آنان را تـحـت الشـعاعقرار داده , زیبـائى کلام , تـناسـب صدر و ذیل سوره ها و آیات و به هم پـیوستـگى‌تـک تـک واژه ها اعجاب آنان را برانگیخته و بـه کلام خالق خویش مبـارک بـاد گفتهاند. اصمعى آن بزرگ مرد اءدب عرب , هنگامى که در صحراى حجاز ربـاعى دلنشین آن زنبادیه نشین را شنید ( 7) رو بـه او کرد و از روى تعجب گفت: قاتـلک الله... چهاشعار و ربـاعى زیبـا و چه سجع و نظم بـه یادماندنى ؟ ! پـاسخ داد: تو چرا قرآننمى خوانى که نظم و نثرش ما را نیز به شگفت در آورده است. اصمعى گفت: چه طور ؟مگر تو چـیزى از آن را خـوانده اى ؟ پـاسـخ داد: بـلى ,[ ( عند ما نزل القرآن على‌محـمد ( ص) اءذهب عنا الفصـاحـه والبـلاغه]( ; بـه هنگام نزول قرآن بـرپـیامبـرخدا ( ص) محمدبـن عبـدالله ( ص) اشعار نغز و زیباى عرب تحت الشعاع قرارگرفت. ( و معلقات سبـع ( اشعار هفتـگانه) که بـر دیوار کعبـه آویز بـود , خـودآن را برداشت). سپس آیه شریفه ذیل را قرائت کرد:
[( و اءحینا الى اءم موسى اءن اءرضعیه فاذا خفت علیه فاءلقیه فـى الیم ولاتـخـافـى و لا تـحـزنى انارادوه الیک و جـاعـلوه من المرسلین]( ; الهام کردیم بـهمادر موسى ( على نبـینا و آله و علیه السلام): فرزند خردسالت را شیرده و چنانچهبـر جـان موسى از ناحیه فرعون و ماءمورانش ترسیدى , او را در دریا بینداز لکن بـهخـود تـرس راه مده و محـزون نشـو , همانا ما او را بـه تـو برمى گردانیم و او رااز جمله پیامبران خویش قرار خواهیم داد.(8)
اصمعى پـرسید: مگر چه چیزى سبـب اعجاب و شگفت تو شده و چنین خودباختگى را از خودنشان مى دهى ؟ پاسخ داد: در این آیه کوتاه خداوند سبحان با بـرترین شیوه وزیبـاترین چینش , دو خبـر و دو بـشارت و دو امر و دو نهى در کنار یکدیگر آورده استکه این فقط کار خدا است و غیر او قادر بـه چـنین سخeن گفتـنى نیست. ( 9) همانندداستان فوق , دربـاره بـسیارى از آیات قرآن نقل شده و بعضى مفسران بـه آنها اشارهکردند. اکثر دانشمندان اءهل فصاحت و بلاغت همانند علامه تفتازانى گفته اند: آیهشریفه[ ; ( ولکم فى القصاص حیاه یا اءولى الالباب]( ( 10) ; بـراى شما ( انسانهاى متعهد) در حکم قصاص معناى واقعى زندگى نهفتـه است. کوتـاهى و ایجاز آیه فوقاز معجزات فصاحتى قرآن است زیرا اگر همه اءهل فن جـمع شوند و بـخواهند جـمله اى کهمفهم آیه فوق بـشود و از جـهت کوتاهى جمله و زیبائى هیئت همانند آن باشد , محالاست و بـارها آنان آزمایش کردند لکن سـرافـکنده شـدند ( 11) که در بـحـث[ ( ایجازو اطناب]( آن را مورد بررسى قرار داده اند.
در مبـاحث قرآنى فوق , مى توان بـه کتابـهاى ذیل مراجعه کرد:
1ـ الاعجـاز البـیانى ( 2جـلد) مولفه: الدکتـوره عائشـه بـنت الشاطى
2
2ـ تفسیر الکشاف ( 4جلد) مولف: جارالله زمخشرى
3ـ تفسیر التحریر و التنویر ( 30جلد) مولف: شیخ محمد طاهربن عاشور
ب_ گروه دوم: کسانى که مجذوب ابعاد معنوى و بـاطنى آیات قرآن و کلمات الهى آن شدهاند و بـا شـنیدن یک آیه , خـود و صدها نفر همراه متحـول گردیده اند. مثـلا عموى‌فرزدق شـاعر ( صـعصـعه بـن معاویه) وقتى کنار درب مسجد پیامبر ایستاده بـود , ازآن حضرت درخواست پـند و اندرز نمود و جـمله اى از کتـاب خدا را طلب کرد. رسول خدا( ص) آیه شریفه ذیل را قرائت کرد:
﴿ ( فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثـقال ذره شرا یره ﴾ ; ( 12) در روزقیامت هر کس به قدر ذره اى کار نیک کرده باشد , خود پـاداش آن را خواهد دید و هرکس ذره اى کار زشت مرتکب شده باشد آن و کیفرش را نیز خواهد دید.
صعصعه تا آیه فوق را شنید , فریاد بـرآورد: کفایت مى کند مرا , متحول گردیدم ,نیازى نیست آیه دیگرى از قرآن بشنوم. ( 13) او رفت بعد صدها نفر از قبیله اش بافاصله اى کوتاه به بـرکت آیه فوق , آئین اسلام را پذیرفتند.
على بـن ابـى طالب(ع) فرمود: هى اءحـکمآیه فى ا ( ع) قرآن ; آیه فوق محکم ترین وموثرترین آیات قرآن است ( 14).
رسول خدا ( ص) آیه ﴿ ( فمن یعمل مثقال.. ﴾ . را[ ( جامعه]( نامید ( 15).
همانند صعصعه هزاران نفر دیگر تـوسط یک یا چـند آیه , متـحول گردیدند که روحـانیتوالاى قـرآن اینان را دگرگون نموده و بـراى همیشه ضلالت و گمراهى را رها کردند.
[( فضیل بـن عیاض]( که راهزنى و سـرقت شیوه دیرینه او گشتـه بود , آنگاه که آیه:﴿ ( اءلم یاءن للذین آمنوا اءن تخشع قلوبهم لذکرالله و ما نزل من الحق... ﴾ ( 16)
[( آیا زمان آن نرسیده که مومنان ( به ظاهر مسلمان) با باطن خویش دلهایشان را بهیاد خدا خاشع و تسلیم گردانند و در برابـر آنچه از حق نازل شده , خاضع گردند...؟](
فضیل با توبـه حقیقى خود زبـانزد خاص و عام گردید و از افراد مورد اعتماد امام ششمجعفربـن محمد ( ع) شد و روایاتى هم از آن حضرت نقل کرد و در آخر عمر , ازکبـوتران همیشگى حرم مکى گردید و لقب[ ( جارالله]( را بـراى او شهرت گرفت. وى درروز عاشورا بـه زندگى خویش پـایان داد و در جوار رحمت حضرت حق بـراى همیشه جاى‌گرفت. ( 17)
ج گروه سوم: قاریان و اندیشمندانى هستند که ابعاد علمى قرآن آنان را تحت تاءثیرقرار داده و در دیدگاه علمى خویش در برابـر قرآن مجـید بـالاتـرین تـواضـع را ازخـود نشـان داده اند. زیرا پرده بـردارى از اسرار خلقت انسان و جهان , آن هم درروزگارى که بشر با علم و دانش بیگانه بود , مطلبـى است که هر اندیشمندى را بـهتاءمل وا مى دارد. حال بـه بـعضى از اظهار نظرهاى این گروه حتى غیر مسلمان توجهفرمائید.
[( گوته]( دانشمند و شاعر آلمانى مى گوید:
3
سالیان درازى کشیشان از خدا بـى خبـر , ما را از پى بـردن بـه حقایق قرآن مقدس وعظمت آورنده آن , دور نگه داشتـند... این کتاب تـوصیف ناپـذیرعالم را بـه خودجلب نموده و تـاءثیر عمیقى درعلم و دانش جـهان داشتـه است , و سرانجـام محور افکارجـهانى مى گردد. ( 18)
[( ژول لابوم]( ; اندیشمند فرانسوى نوشته است:
دانش و علم براى جهانیان از سوى مسلمانان بـدست آمد و مسلمین علوم را از قرآنى کهدریاى دانش است , گرفتـه اند و نهرها بـراى جهان بشریت جارى ساخته اند. ( 19)
جـاى بـسى خوشحالى است که علماى تـفسیر هم از این دیدگاه بـه قرآن بـه صورت ژرف وعمیق نگاه کرده اند و تـفاسـیر ارزشمندى را نگاشته اند. در میان تفاسیر فارسى مى‌‌تـوان[ ( تـفسیرنمونه]( ( 20) ( الامثل) را نام بـرد و در میان تفاسیر عربـى[ (الجواهر فى تفسیر القرآن]( ( 21) مرجع قرار داد ; گرچه تفاسیرى دیگرى هم نوشـتـه شـده و تـک نگاریهائى در معـرض قـرار گرفـتـه اسـت. در اینجا چند آیه از آیاتقرآن که اشاره بموضوعات مختلف علمى دارد , ذکر مى کنیم:
1ـ نزول دفعى: فرود آمدن تمام آیات قرآن در شب قدر بـر قلب مبارکرسول خدا ( ص) است.
2ـ نزول تدریجى: نازل شدن آیات و سوره ها در مکه و مدینه بر اساسنیازمندى‌ها و مناسـبـت هاى زمانى و مکانى که در طول رسـالت پیامبرخدا ( ص) انجامشد.
3 - اسدالغایه , ابن اثیر , ج4 , ص514.
4 - کتـاب الاغـانـى , اصـفـهانـى , ج15 , ص247 ; الـاءعـلام , خیرالدین الزرکلى ,ج 5 , ص 240.
5 - عـذر تـقـصـیر بـه پـیشـگاه محـمد ( ص) و قـرآن , ص91.
6 - مقدمه کتاب سازمانهاى تمدن امپراطورى اسلام.
7 - استغفرالله لذنبى کله قبلت انسانا بغیر حله مثل الغزال ناعما فى دله انتصفاللیل و لم اصله
8 - قصص ; آیه7.
9 - تفسیر التحریر و التـنویر , شیخ محمد الطاهر بـن عاشور , ج20 , ص74 , تفسیرالجامع الاحکام القرآن , قرطبـى , ج13 , ص254
10 - بقره , 179.
11 - الـمـیـزان , عـلـامـه طبـاطبـائى ( ره) , ج1 , ص434 ; مختـصرالمعانى ,علامه تـفتـازانى , بـحـث[ ( ایجـاز و اطناب](
12 - زلزال , 7 و 8.
13 - الدرالمنثور , السیوطى , ج8 , ص595.
14 و 15 - الصـافـى , ملامحـسـین فـیض کـاشـانى , ج5 , ص395.
16 - حدید , 16.
17 - سفینه البحار , ج2 , ص392 , روح البـیان , بـورسوى , ج9 , ص365 ; در موضوعفوق مى تـوان بـه بـیان السعاده ( 4جـلد) مرحوم گنابادى , مراجعه کرد.
18 - عذر تقصیر بـه پـیشگاه محمد و قرآن , جان دیوید پـورت.
19 - تفـسـیر نمونه , ج1 , ص137 , بـه نقل از قرآن بـر فـراز اعصار.
20 - تـفسـیر نمونه , جـمعى از فضلاء , زیر نظر آیت الله ناصـر مکارم شیرازى ; در26 جلد تدوین شده است.
21 - الجواهر فى تفسیرالقرآن , طنطاوى ; مولف آن را در چهارده جلد تدوین کرده وبـیشتـر بـه مسائل علمى قرآن پـرداختـه است.
مجله کوثر، ش 34
نظر شما