فهرست عناوین

نرگس پروازی‏ایزدی

علوم قرآنی از کهن‏ترین علوم اسلامی است که دانشمندان مسلمان از سده‏های آغازین اسلام به تدوین آنها اهتمام داشته‏اند. با ورود مستشرقان به عرصه تحقیق در زمینه علوم اسلامی، بخشی از علوم قرآنی که به پدیده وحی و نزول و چگونگی مراحل نزول و جمع و تدوین قرآن و مسائلی از این قبیل مرتبط می‏شد، تاریخ قرآن (The History of the Quran) نام گرفت. رفته‏رفته در میان اندیشمندان مسلمان معاصر نیز این گرایش به‏وجود آمد که در جهت رفع ابهامات و اشکالات طرح‏شده از سوی مستشرقان تحقیقات گسترده‏تری در این زمینه انجام دهند. از این‏رو، تاریخ قرآن به‏عنوان مبحثی جداگانه در علوم قرآنی مطرح و مقالات و رساله‏ها و کتاب‏های فراوانی در این ارتباط تألیف شد. بعضی از قرآن‏شناسان و قرآن‏پژوهان نیز بخشی از مباحث علوم قرآنی را با تاریخ قرآن تلفیق کردند تا برای دانشجویان و علاقه‏مندان سهل‏الوصول باشد. کتاب نگرشی نوین بر تاریخ و علوم قرآنی حاصل کوشش سه‏تن از بانوان فرهیخته جامعه علمی ایران اسلامی است که با چنین طرح و ساختاری تدوین شده است.

کتاب حاضر از مقدمه ناشر، مقدمه موءلفان و یازده فصل فراهم آمده است. ناشر در مقدمه، تبویب نوین و جامعیّت و نحوه پردازش موضوعات و ساختار سیستماتیک کتاب را از جمله ویژگی‏های شگرف و زایدالوصف کتاب برمی‏شمرد و عنوان می‏کند که با معرفی این کتاب از سوی استادان و مدرسین، دانشجویان از خرید چندین کتاب در واحدهای درسی تاریخ قرآن، علوم قرآنی و فهم قرآنی [؟] بی‏نیاز خواهند شد. هیئت موءلفان نیز در مقدمه کوتاهی انگیزه خود را از تألیف کتاب، اعتلای فرهنگ غنی قرآنی و تهیه کتابی با تبویب و ساختار سیستماتیک برای تدریس در حوزه و دانشگاه بیان می‏دارند. (31-51 ص)

شش‏فصل نخستین کتاب به تاریخ قرآن و مباحث مربوط به آن اختصاص دارد. در فصل اول (31-51ص) به مباحثی پیرامون آیات و سور می‏پردازد. ترتیب آیه‏ها و سوره‏ها و توقیفی‏بودن یا اجتهادی‏بودن ترتیب آن با استناد به احادیث از جمله مباحث فصل اول‏اند.

فصل دوم (53-87 ص) حول محور کیفیت نزول قرآن و چگونگی جمع و تدوین آن در تاریخ خط قرآن دور می‏زند. بررسی منشأ بروز اختلاف قرائات و علل و میزان گسترش آن موضوع فصل سوم (91 - 127 ص) است.

فصل چهارم (126 - 131 ص) به بررسی فواتح سوره‏ها و حروف مقطعه همراه با تفسیرهای گوناگون علما و دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان از این حروف اختصاص دارد. فصل پنجم (151 - 172 ص) به بررسی پدیده وحی در اسلام و دین‏های دیگر می‏پردازد.

در فصل ششم (175 - 189 ص) با عنوان "بررسی اسامی و عناوین قرآن کریم" بخشی از آرا و نظرات محققان متقدم و متأخر درباره ریشه لغوی واژه "قرآن" ذکر شده و خلاصه آن به صورت نمودار ارائه شده است. آن‏گاه به وجود معانی واژه "قرآن" در کلام الهی پرداخته شده و با استناد به آیات قرآنی 9 اسم و 19 صفت برای قرآن بیان شده است.

از فصل هفتم به بعد، برخی از مباحث علوم قرآنی طرح و شرح گردیده است. بررسی ابعاد اعجاز قرآن کریم موضوع اصلی فصل هفتم (193 - 253 ص) می‏باشد.

1

فصل هشتم (257 - 276 ص) با این عنوان آغاز شده است: محکم و متشابه کدام است؟ بررسی رویکردهای مختلف نسبت به این موضوع و نیز طرح و شرح آرای تفسیری پیرامون آیه 7 سوره آل‏عمران که از دیرباز توجه همه مفسران و قرآن‏پژوهان را - به‏عنوان آیه‏ای که دال بر وجود محکم و متشابه در قرآن است - به خود جلب کرده در این فصل مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است.

فصل نهم (279 - 308 ص) به تعریف علم اسباب‏النزول و جایگاه آن در علوم قرآنی اشاره دارد.

در فصل دهم (311 - 348 ص) به بررسی اجمالی ناسخ و منسوخ پرداخته شده و آن را از چشم‏اندازهایی گوناگون موردتوجه قرار داده‏اند.

فصل یازدهم (351 - 354 ص) تحت‏عنوان گذری کوتاه بر مبحث مطلق و مقید در اصل مربوط به یکی از مباحث الفاظ در علم اصول است، و شاید به همین‏جهت محققان علوم قرآنی کمتر یک باب مستقل را به این موضوع اختصاص داده‏اند. در این فصل، نمونه‏هایی از آیات قرآن که به صورت مطلق بیان شده‏اند، اما سیوطی آنها را بر مقید حمل کرده، آورده شده است.

این کتاب، نشانگر حضور فعال بانوان اندیشمند و توانمند در عرصه پژوهش‏های قرآنی است که برای نخستین‏بار در زمینه علوم قرآنی به همت این بانوان قرآن‏پژوه ایرانی تحقیق، تدوین و منتشر گردیده است. گذشته از این، کتاب نگرشی نوین بر تاریخ و علوم قرآنی دارای امتیازات متعددی است. نیمه اول کتاب (ف 1 تا ف 6) به مباحث تاریخ قرآن و نیمه دوم آن (ف 7 تا ف 11) به مباحث علوم قرآنی اختصاص دارد. از آنجا که این کتاب برای استفاده دانشجویان و طلاّب حوزه و دانشگاه و به عبارت دیگر به‏عنوان کتاب درسی تهیه و تنظیم شده است، در آغاز هر فصلی ابتدا معانی لغوی و اصطلاحی و سپس دیگرمسائل مربوط به بحث موردنظر، بررسی شده است. اگر در مراحل حروفچینی، نمونه‏خوانی، عنوان‏پردازی، صفحه‏آرایی و نمایه‏سازی کتاب نیز شتابزدگی رخ نمی‏داد، چه‏بسا این کتاب می‏توانست در نوع خود نوشتاری جامع و سودمند در زمینه تاریخ قرآن و علوم قرآنی باشد.

به نظر می‏رسد در انتخاب عنوان کتاب نوعی تسامح صورت گرفته است، زیرا اگر این عنوان اقتباسی از عناوین کتاب‏های دیگر مانند کتاب تاریخ‏القرآن و علومه تألیف آیت‏الله میرمحمدی است، برگردان فارسی آن می‏بایست به صورت "تاریخ قرآن و علوم آن" در می‏آمد. "تاریخ قرآن" و "علوم قرآنی "دو ترکیب مستقل با دو معنای جداگانه‏اند که نمی‏توان نیمه دوم یکی از این دو ترکیب را به حساب دلالت مذکور بر محذوف حذف کرد؛ زیرا از عطف این دو عنوان به صورت "تاریخ و علوم قرآنی" چنین برمی‏آید که این کتاب مشتمل بر دو بخش است: یکی علم تاریخ و دیگری علوم قرآنی، که بدیهی است این برداشت اجتناب‏ناپذیر، با ماهیت و محتوای کتاب در تناقض است.

تبویب و فصل‏بندی نیمه اول کتاب مبتنی بر شیوه متعارف تألیف کتاب‏های تاریخ قرآن نیست، اگر موءلفان محترم به شیوه متعارف ایراد و انتقادی داشته‏اند، جا داشت با صراحت دلایل خودشان را برای عدول از آن ارائه کنند. در نیمه دوم کتاب نیز علّت آوردن یا نیاوردن بعضی مباحث و نحوه انتخاب آنها روشن نیست. هم‏چنین، با توجه به آن‏که این اثر به‏عنوان یک کتاب درسی تدارک شده است، باید ابواب و فصول آن متناسب با سرفصل‏های دروس موردنظر تنظیم می‏گردید. درحالی‏که برای مثال، مباحث مطلق و مقید، عامّ و خاص، مجمل و مبین باهم در یک ترم و در یک واحد درسی تدریس می‏شوند؛ اما در این کتاب، تنها به مبحث مطلق و مقید پرداخته شده است.

2

به‏علاوه، رشته‏های الهیات و معارف اسلامی - به‏ویژه علوم قرآن و حدیث - از معدود رشته‏های تحصیلی در علوم انسانی است که دانشجویان بسیاری با تحصیلات کارشناسی در رشته‏های پزشکی، مهندسی، فنی و... به همت علاقه‏مندی و در راستای دانش‏افزایی در عرصه معلومات اسلامی برای ادامه تحصیل وارد آن می‏شوند و از آنجا که قرار نیست در دوره کارشناسی یک کتاب درسی به زبان فارسی خط‏به‏خط توسط دانشجو یا استاد در کلاس درس خوانده شود، تهیه و تنظیم کتاب درسی دقت و ظرافت و نگارش روان و بدون غلط را می‏طلبد و اغلاط فراوان چاپی و غیرچاپی دانش‏پژوهان را با مشکلات گوناگون مواجه می‏گرداند، از جمله این‏که در بسیاری موارد غلط‏های متعدد، جملات و عبارات را نامفهوم می‏سازند. چنان‏که در صفحه 337، پاراگراف دوم می‏خوانیم: «گفتیم که بداء در علوم و تقدیر است معلّق و مشروط که آن را لوح محو و اثبات می‏نامند واقع می‏گردد...»؛ کلمه "تقدیرات" به صورت "تقدیر است" تایپ شده و در نتیجه جمله کاملاً نامفهوم شده است. هم‏چنین، در صفحه 230، سطر 9: «زرقانی غیب را به غیب راضی، حاضر و مستقبل تقسیم کرده است»؛ تبدیل کلمه "ماضی" به "راضی" فهم عبارت را دشوار گردانیده است. البته موءلفان محترم با دقت‏نظری که داشته‏اند، کوشیده‏اند تا بسیاری از اغلاط چاپی و نگارشی در قسمت "غلط‏یاب" تصحیح گردد. اما بالطبع سودمندی غلط‏نامه (یا درست‏نامه) موکول به آن است که خواننده کتاب ابتدا غلط‏های فراوان کتاب را به صورت دستی تصحیح کند و سپس به مطالعه آن بپردازد؛ بگذریم از این‏که در جای‏جای کتاب هم‏چنان غلط‏های فراوانی به چشم می‏خورد که در "غلط‏یاب" نیامده است. با این توضیحات این سوءال مطرح است که آیا موءلفان محترم نیز با ناشر هم عقیده‏اند که این کتاب دانشجویان را از خرید چند کتاب جهت واحدهای درسی در این زمینه بی‏نیاز می‏سازد؟!

3

گلستان قرآن، صفحه: 44 - 45، پیاپی: 167