مقدمه

نوربرت الیاس (1897-1990)، جامعه‌شناس برجسته آلمانی، یکی از تأثیرگذارترین متفکران اجتماعی قرن بیستم است. او با ارائه نظریه‌هایی در مورد فرآیند متمدن شدن و توسعه اجتماعی، نقش مهمی در گسترش نظریه اجتماعی ایفا کرد. آثار او، به‌ویژه کتاب فرآیند متمدن شدن، به تحلیل تاریخی و جامعه‌شناختی فرآیندهای درازمدت تغییرات اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد.

الیاس با ترکیب عناصر تفکر جامعه‌شناسی کلاسیک و شواهد تجربی تاریخی، نظریه‌ای فرآیندمحور ارائه داد که به درک بهتر روابط میان فرد، جامعه و ساختارهای اجتماعی کمک می‌کند. این مقاله به بررسی زندگی، آثار و اصول نظریه‌های الیاس، به‌ویژه نظریه فرآیند متمدن شدن، می‌پردازد.

1. زندگی و آثار نوربرت الیاس

الف) زندگی شخصی و حرفه‌ای

نوربرت الیاس در بریسلاو (اکنون وروتسواف در لهستان) به دنیا آمد. او به دلیل یهودی بودن و روی کار آمدن نازی‌ها، مجبور به ترک آلمان شد و در نهایت در انگلستان اقامت گزید. الیاس در طول زندگی خود با چالش‌های شخصی بسیاری روبه‌رو بود، از جمله از دست دادن والدینش در جریان هولوکاست.

الیاس در ابتدا فلسفه و پزشکی خواند، اما پس از مدتی به جامعه‌شناسی روی آورد و با کارل مانهایم در دانشگاه فرانکفورت همکاری کرد. او در سال 1933 کتاب جامعه درباریان را نوشت و در سال‌های 1934-1939 کتاب فرآیند متمدن شدن را در موزه بریتانیا به پایان رساند.

ب) آثار برجسته

1. فرآیند متمدن شدن (1939): تحلیل تاریخی از تغییرات فرهنگی و اجتماعی در اروپا از قرون وسطی تا قرن بیستم.
2. جامعه درباریان (1933): بررسی ساختارهای اجتماعی و فرهنگی دربارهای اروپایی.
3. تنهایی دم مرگ (1982): تحلیل فرآیندهای اجتماعی مرتبط با مرگ و انزوای عاطفی در جوامع مدرن.

2. نظریه فرآیند متمدن شدن

الف) مفهوم فرآیند متمدن شدن

الیاس در کتاب فرآیند متمدن شدن به بررسی تغییرات تاریخی در آداب، نزاکت و رفتار متمدنانه از قرون وسطی تا قرن بیستم می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه کارکردهای بیولوژیکی (مانند خوردن، دفع و خوابیدن) به تدریج تحت کنترل اجتماعی و فرهنگی قرار گرفته و به امور پیچیده و شرم‌آوری تبدیل شده‌اند.

الیاس این تغییرات را بخشی از فرآیند درونی‌سازی می‌داند که از طریق آن، موانع بیرونی به کنترل‌های درونی تبدیل می‌شوند. این فرآیند به شکل‌گیری فردیت مدرن و فردگرایی منجر شده است.

ب) ارتباط میان فرد و جامعه

یکی از نکات کلیدی در نظریه الیاس، تأکید بر ارتباط متقابل میان فرد و ساختارهای اجتماعی است. او معتقد است که تغییرات در شخصیت فردی در متن فرآیندهای اجتماعی و تاریخی روی می‌دهند.

ج) نقش دولت و تقسیم کار

الیاس نشان می‌دهد که فرآیند متمدن شدن با توسعه دولت‌های اروپایی، افزایش تقسیم کار، رشد شهرنشینی و گسترش بوروکراسی همراه بوده است. این تغییرات، افراد را به زندگی صلح‌آمیزتر و وابستگی متقابل بیشتر مجبور کرده است.

3. اصول نظریه اجتماعی الیاس

اصل اول: تغییرات اجتماعی فاقد برنامه‌ریزی قبلی هستند

الیاس معتقد است که تغییرات اجتماعی از ترکیب کنش‌های ارادی افراد ناشی می‌شوند، اما این تغییرات فاقد طرح یا برنامه‌ریزی قبلی هستند. جامعه نتیجه تعاملات پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی میان افراد است.

اصل دوم: وابستگی متقابل افراد

به نظر الیاس، انسان‌ها تنها از طریق وابستگی‌های متقابل خود با دیگران قابل شناخت هستند. او تأکید می‌کند که ما ذاتاً موجوداتی اجتماعی هستیم و هویت ما در شبکه‌ای از روابط اجتماعی شکل می‌گیرد.

اصل سوم: مناسبات قدرت به‌جای حالات قدرت

الیاس قدرت را به‌عنوان یک مناسبت اجتماعی می‌بیند، نه یک حالت ثابت. او معتقد است که قدرت معمولاً به وابستگی متقابل افراد اشاره دارد و به‌ندرت یک‌طرفه است.

اصل چهارم: اهمیت تاریخ در درک جامعه

الیاس تأکید می‌کند که جوامع انسانی تنها از طریق تحلیل فرآیندهای تاریخی قابل درک هستند. او معتقد است که جامعه‌شناسان نمی‌توانند ساختارهای اجتماعی را بدون در نظر گرفتن تغییرات تاریخی مطالعه کنند.

اصل پنجم: درگیری عاطفی و فاصله‌گیری علمی

الیاس معتقد است که جامعه‌شناسان باید میان درگیری عاطفی با موضوعات مورد مطالعه و فاصله‌گیری علمی تعادل برقرار کنند. این تعادل برای درک صحیح و جامع پدیده‌های اجتماعی ضروری است.

4. نقد و بررسی نظریه‌های الیاس

الف) نقاط قوت

1. تأکید بر فرآیندهای درازمدت: الیاس با تمرکز بر فرآیندهای تاریخی و درازمدت، به درک عمیق‌تری از تغییرات اجتماعی و فرهنگی کمک کرده است.
2. پیوند میان فرد و جامعه: نظریه‌های الیاس به‌خوبی ارتباط میان فرد و ساختارهای اجتماعی را توضیح می‌دهند.
3. ترکیب نظریه و شواهد تجربی: الیاس با استفاده از شواهد تاریخی، نظریه‌ای جامع و مستند ارائه داده است.

ب) نقاط ضعف

1. نادیده گرفتن نقش برنامه‌ریزی: تأکید الیاس بر ماهیت غیرقابل برنامه‌ریزی تغییرات اجتماعی، ممکن است نقش مداخله‌های سازمان‌یافته را نادیده بگیرد.
2. پیچیدگی مفاهیم: استفاده از مفاهیم پیچیده و انتزاعی، فهم نظریه‌های الیاس را دشوار کرده است.

5. ارتباط نظریه‌های الیاس با سایر متفکران

الف) تأثیرپذیری از جامعه‌شناسی کلاسیک

الیاس از متفکرانی مانند ماکس وبر و کارل مانهایم تأثیر گرفته است. او مانند وبر به تحلیل فرآیندهای تاریخی و فرهنگی علاقه‌مند بود و مانند مانهایم به اهمیت ایدئولوژی و آگاهی اجتماعی توجه داشت.

ب) شباهت با میشل فوکو

برخی از تحلیل‌های الیاس، به‌ویژه در کتاب تنهایی دم مرگ، به تحلیل‌های میشل فوکو درباره قدرت و کنترل اجتماعی شباهت دارد. هر دو متفکر به بررسی فرآیندهای تاریخی و اجتماعی مرتبط با بدن و رفتار انسانی پرداخته‌اند.

6. نتیجه‌گیری

نوربرت الیاس با ارائه نظریه فرآیند متمدن شدن و تأکید بر تحلیل فرآیندهای تاریخی و اجتماعی، یکی از تأثیرگذارترین متفکران اجتماعی قرن بیستم است. او با ترکیب شواهد تاریخی و نظریه‌های جامعه‌شناختی، به درک عمیق‌تری از روابط میان فرد، جامعه و ساختارهای اجتماعی کمک کرده است.

هرچند نظریه‌های الیاس دارای محدودیت‌هایی هستند، اما همچنان یکی از منابع الهام‌بخش در تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی محسوب می‌شوند. نظریه‌های او به‌ویژه در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی، جامعه‌شناسی توسعه و مطالعات فرهنگی کاربرد گسترده‌ای دارند و همچنان مورد توجه پژوهشگران قرار می‌گیرند.