مجله  پگاه حوزه  5 مرداد 1381، شماره 59 

نویسنده : علوی، سید اسحاق
بانکداری اسلامی، پدیده ای نو ظهور، اما پرشتاب است که بسیاری از ناظران را شگفت زده کرده است. نخستین بانک های اسلامی در دهه ی 1960 آغاز به فعالیت کردند. در همان آغاز، برخی از موسسات مالی غرب، مانند سی تی بانک (City Bank)نیز به فعالیت در بازارهای مالی اسلامی روی آوردند. هم اکنون در گوشه و کنار جهان، افزون بر هفتاد و پنج بانک و مؤسسه یا صندوق مالی اسلامی، مشغول فعالیت در عرصه ی بانکداری اند. به علاوه در دو کشور جمهوری اسلامی ایران و پاکستان نیز سیستم کلی بانکداری، اسلامی شده است. در حال حاضر آنچه بیش از همه این پدیده ی تازه را شایسته ی پژوهش و بررسی می سازد، نرخ بالای رشد و سرعت چشمگیر این بانک ها است که یک شبه ره صد ساله پیمود، توجه دست اندرکاران و ناظران امور مالی در جهان اسلام و غرب را به خود معطوف کردند.

نخستین گام برای تأسیس بانکداری اسلامی در سال 1963 در مصر برداشته شد. اولین بانک اسلامی به دلیل ترس از این که مبادا پایگذاری آن به مثابه ی جلوه ای از بنیادگرایی اسلامی - که رژیم سیاسی حاکم آن را بر نمی تابید - تلقی شود، بدون عنوان اسلامی و القای وجهه ای اسلامی از خود، آغاز به فعالیت کرد. افتخار این تلاش ابتکاری که به شکل یک صندوق پس انداز مبتنی بر مشارکت در سود در شهر «میت غمر» مصر تجسم عملی یافت، متعلق به آقای «احمد النجار» بود. فعالیت این بانک تا سال 1967 که در آن زمان 9 بانک مشابه دیگر در کشور فعال شده بودند، ادامه داشت.

این بانک ها که از دریافت و پرداخت بهره اجتناب می ورزیدند، بیش تر به سرمایه گذاری های مستقیم یا مشارکتی در زمینه های بازرگانی و صنعت می پرداختند و سپرده گذاران را در عواید حاصله سهیم می کردند. بر این اساس، این بانک ها در عمل بیش تر نقش مؤسسات پس انداز - سرمایه گذاری را ایفا می کردند تا یک بانک تجاری.

در سال 1974 م، «بانک توسعه ی اسلامی» (IDB) به همت سازمان کنفرانس کشورهای اسلامی پایه گذاری شد؛ اما این بانک در درجه ی اول یک بانک درون دولتی به شمار می رفت که با هدف تأمین بودجه برای پروژه های توسعه ای در کشورهای عضو این سازمان تأسیس شده بود. عملیات این بانک بدون بهره و بر مبنای شرع اسلامی است. بانک توسعه ی اسلامی بر اساس مشارکت در سود به کشورهای عضو، کمک مالی می کند.

در دهه ی هفتاد، دگرگونی هایی در فضای سیاسی حاکم بر بسیاری از کشورهای اسلامی به وجود آمد که دیگر ضرورتی نداشت بانک های اسلامی در لفاف و پوشش غیراسلامی به فعالیت خود ادامه دهند. در این دهه، تعداد بسیاری از بانک های «به ظاهر و عمل» اسلامی در خاورمیانه پا به عرصه ی وجود گذاشتند که به عنوان نمونه می توان از بانک اسلامی دبُی (1975)، بانک اسلامی فیصل در سودان (1977)، بانک اسلامی فیصل در مصر (1977) و بانک اسلامی بحرین (1979) نام برد.

منطقه ی آسیا - اقیانوسیه نیز از امواج این تحولات به دور نماند. بانک امانت فیلیپین (PAB) در سال 1973 و به فرمان ریاست جمهوری، تحت عنوان مؤسسه ی بانکداری تخصصی، بدون اشاره به ماهیت اسلامی آن در اساسنامه ی بانک، تأسیس گردید. تأسیس این بانک که با هدف تامین نیازهای بانکی جامعه ی مسلمانان طراحی شده بود، در واقع واکنشی در برابر شورش های مسلمانان در جنوب بود. این بانک، دارای هشت شعبه در شهرهای اصلی و ایالت های مسلمان نشین جنوبی و مانیل (پایتخت فیلیپین) است.

نخستین تجربه ی بانکداری اسلامی در مالزی به سال 1983 باز می گردد. این تجربه بدون زمینه و پیشینه ی قبلی بود. پیش از آن، نخستین مؤسسه ی مالی اسلامی در مالزی بنگاه پس انداز حاجیان بود که در سال 1963 به منظور کمک به مردم، جهت پس انداز برای زیارت مکه و سفر حج ایجاد شده بود. در سال 1969 این نهاد به بنیاد مدیریت و صندوق زائران یا آن گونه که معروف است «تابونگ حاجی» (Tabung Haji) تبدیل شد.

موفقیت «تابونگ حاجی»، نیروی محرکه ی اصلی «بانک اسلامی مالزی بیرهد» (Berhad) که یک بانک کاملاً تجاری - اسلامی است، بود. دوازده و نیم درصد سرمایه ی اولیه ی 80 میلیون دلاری «بانک بیرهد» به بنیاد تابونگ حاجی تعلق داشت.

مؤسسات مالی و بانک های اسلامی فعال را در کشورهایی که مسلمانان در آن ها در اقلیت به سر می برند نیز نباید فراموش کرد. در دهه ی هفتاد میلادی جوامع یا انجمن های پس انداز و وام بدون ربا در هند روزبه روز در حال ازدیاد بودند.

تأسیس نظام بانکداری اسلامی در لوگزامبورگ را که حالا به خانه ی تامین مالی اسلامی معروف شده است، می توان نخستین تلاش در عرصه ی بانکداری اسلامی در جهان غرب دانست. تاسیس «بانک بین المللی اسلامی دانمارک» در کپنهاک و «شرکت سرمایه گذاری اسلامی در ملبورن» استرالیا را نیز می توان در زمره ی نخستین تلاش ها برای بانکداری اسلامی در غرب به شمار آورد. گسترش این بانک ها و موسسات از گسترش و افزایش طبقه ی متوسط در جهان اسلامی حکایت دارد؛ طبقه ای که می تواند سرنوشت «نظم نوین اقتصادی» جهان را رقم بزند.

با توجه به گستردگی و اهمیت پدیده ی بانکداری اسلامی در عصر مدرن، شاخص «داوجونز» که از آن به بزرگ ترین و معتبرترین شاخص مالی جهان یاد می شود، اقدام به انتشار شاخص جهانی سهام بانک ها، مؤسسات و بازارهای مالی اسلامی کرد. این شاخص فعالیت 660 شرکت فعال در عملیات همخوان با موازین شرعی را در 34 کشور دنیا تعقیب می کند. شاخص داوجونز، هتل ها و خطوط هوایی مربوط به مسلمانان را که در آن ها با مشروبات الکل و گوشت خوک پذیرایی می شود، در برنمی گیر.

بانک های «برکلیز» (Borclays) بریتانیا و بانک «کامرز» (Commerz)آلمان نیز اقدام به تشکیل پرتفولیو (Portfolio) یا اوراق بهادار جدیدی برای جذب سرمایه های مسلمانان کرده اند. در سال 1999 نشریه ی بین المللی تایمز مالی (Finalcial times) مستقر در لندن نیز اولین شاخص مالی اسلامی خود را عرضه کرد.

در هر صندوق یا موسسه ی مالی اسلامی معتبر، هیأتی از علما و کارشناسان فقه اسلامی، کار نظارت بر سرمایه گذاری ها و فعالیت آن ها را برعهده دارند. آقای «رشدی صدیقی»، مدیر گروه شاخص اسلامی داوجونز معتقد است که صندوق های مالی اسلامی را همین هیأت های شرعی نظارت کننده، اداره می کنند. آقای «یوسف طلال»، دانشمند مسلمان و کارشناس امور مالی مقیم ویرجنیا می گوید: «اکنون تقریبا همه ی علمای اسلام بر مشروعیت خرید سهام و اوراق بهادار دارای تعهد مالکیت، اتفاق نظردارند.»

مسلمانان قدرتمند طبقه ی متوسط مالزی در امر ارایه و ایجاد برخی ابتکارات و نوآوری ها در عرصه ی تامین مالی در اسلام سهم بسزایی ایفا کرده اند. یکی از این ابتکارات راه اندازی پایگاه اینترنتی Islamic.com است که برای نخستین بار در جهان، در کنار خدمات مختلف، از طریق اینترنت تجارت سهام اسلامی را به صورت آن لاین (ON LINE) ارائه می کنند. مسلمانان می توانند با مراجعه به این سایت، از اوقات شرعی [نماز] مطلع شوند، برای سفر حج برنامه ریزی کنند یا برای اداره ی امور مالی خود بر اساس شریعت اسلام، از علما استفتا کنند. این پایگاه در تلاش است تا دامنه ی سرمایه گذاری های مشروع را در چارچوب شریعت گسترش دهد. مسلمانان می توانند از طریق این سایت در املاک و مستغلات، تامین مالی بازرگانی ها یا کسب و کارهای مختلف سرمایه گذاری کنند. به گفته ی خانم «حسنیتا هاشم»، پول های زیادی زیر متکاها پنهان شده اند» که اگر گردآوری شوند، بر اساس برآورد Islamic.comذخیره ی نقدی ای معادل 150 میلیارد دلار با نرخ رشد 30 درصد را تشکیل می دهند. پایگاه Islamic.comدفاتر مختلفی را در شهرهای بزرگ جهان از جمله نیویورک، لندن و مالزی دایر کرده است.

با افزایش گزینه های موجود فراروی سرمایه گذاران از این پس تأمین مالی به شیوه ی اسلامی تنها منحصر و محدود به مسلمانان نخواهد بود. خانم حسنیتا هاشم که پیش از تأسیس Islamic.com تصدّی چند صندوق مالی را به عهده داشته است، می گوید: «نیمی از سرمایه گذاران او غیرمسلمان بوده اند».