مقدمه

آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) در قم، به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز مذهبی شیعیان، در دوره‌های مختلف تاریخی شاهد تحولات چشمگیری بوده است. از جمله مهم‌ترین این تحولات، شکل‌گیری و توسعه تشکیلات اداری و خدماتی آستانه در دوران صفویه و قاجار است که به نظم و کارآمدی بیشتر این مجموعه انجامید. در این مقاله به بررسی ساختار و تشکیلات آستانه مقدسة قم در این دوره‌ها می‌پردازیم.

تشکیلات آستانه در دوره صفویه

در دوره صفویه، بناها و تشکیلات آستانه مقدسه نظمی خاص به خود گرفت. بر اساس گزارش شاردن، در این زمان، آستانه شامل حرم مطهر، ایوان طلا، صحن عتیق و مقابر شاهان صفوی بود که هر کدام تولیت جداگانه‌ای داشتند. این گزارش‌ها نشان از توجه ویژه به تقسیم وظایف و مسئولیت‌ها در آستانه دارد.

تعداد خدمتگزاران آستانه در اوائل دوره صفویه حدود پنجاه نفر بود که با توسعه تشکیلات این تعداد به هفتاد نفر افزایش یافت. این خدمتگزاران وظایف خود را در قالب سه کشیک انجام می‌دادند و فرمان مسئولیت خود را از شاه دریافت می‌کردند. این سازماندهی منجر به ایجاد مشاغل مختلف و تخصصی در آستانه شد که به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:

• مستوفی: مسئول تنظیم حساب درآمد و هزینه‌های آستانه و نگهداری سوابق خدام.
• مشرف: مسئول نگهداری و تنظیم دفتر ثبت آستانه و دفتر ثبت تعداد و مشخصات هدایا.
• خازن: مسئول نگهداری نفایس آستانه که در خزانه قرار داشت.
• ضابط: مسئول نگهداری و ضبط اثاثیه خارج از خزانه که در حرم و بیوتات دیگر یا مورد نیاز کشیک‌های دیگر بوده است.
• خطیب: که در هر شب با حضور خدام خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای پیغمبر و دعای سلطان وقت می‌خواند.
• خادم: پاسبان و عهده‌دار جزئیات امور آستانه که زیر نظر سرکشیک انجام وظیفه می‌نمود.
• سرکشیک: مسئول انتظام امور داخلی حرم.

توسعه تشکیلات در دوره قاجار

در دوره قاجار، با گسترش تشکیلات آستانه، تعداد خدام به صد و هشتاد نفر افزایش یافت که در سه کشیک هشت ساعته انجام وظیفه می‌کردند. این افزایش نیرو، ناشی از گسترش فعالیت‌ها و افزایش مسئولیت‌های مختلف در آستانه بود.

در اواسط دوره قاجار و به ویژه در دوران فتحعلی شاه، تعداد کشیک‌ها به هفت افزایش یافت و به این ترتیب هماهنگی و نظم بیشتری در فعالیت‌ها ایجاد شد. خاندان‌های مختلفی مانند خاندان متولی قدیمی، خاندان سرکشیک رضوی، خاندان میر عبدالکریم و خاندان میر بهاءالدین، نقش مهمی در اداره امور آستانه ایفا می‌کردند و فرمان‌هایی از شاهان قاجار برای سرکشیکی این خاندان‌ها صادر می‌شد.

مشاغل و مناصب مختلف

با توسعه تشکیلات، مشاغل و مناصب مختلفی در آستانه شکل گرفت. از جمله مهم‌ترین این مشاغل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مدرسی: این خدمت یکی از مناصب رسمی آستانه بود و فرمان‌هایی از شاهان صفوی و قاجار برای اشخاصی به عنوان مدرس صادر می‌شد.
• کتابدار: مسئولیت نگهداری و مدیریت کتب و نسخ خطی آستانه.
• صدر الحفاظ: مسئول حفظ و نگهداری آثار مقدس و قرآنی.
• کفش‌داری: مسئول نگهداری و مدیریت کفش‌های زائران.

هر کدام از این مشاغل و خدمات با صدور فرمانی از شاه وقت به افراد واگذار می‌شد و بر اساس یک نظم و سنت قدیمی انجام می‌شد.

نتیجه‌گیری

تحولات تشکیلاتی آستانه مقدسته حضرت معصومه (س) در دوران صفویه و قاجار نه تنها به نظم و کارآمدی بیشتر مجموعه انجامید بلکه نشان از اهمیت والای این مکان مقدس داشت. این تحولات و توسعه‌های تشکیلاتی نقش مهمی در ارتقاء وضعیت خدمات و پاسخگویی به نیازهای زائران ایفا کرد. از تقسیم وظایف تا ایجاد مشاغل تخصصی، همه این اقدامات به منظور حفظ حرمت و اهمیت این مکان مقدس انجام شده است.