فهرست عناوین

‌ منبع: مبلغان : شهریور1383، شماره58

عبد الرحیم موگهی

ب. وسایل حفظ قرآن

1. برای حفظ آیات قرآن، فقط از یک قرآنِ خاص و معیّن استفاده نمایید تا چشم و ذهنتان به آن عادت کند و با آن مأنوس شود و جای آیات قرآن، در ذهن و حافظه شما مشخص گردد. این امر، در یادسپاری و یادآوری آیات و ارائه آنها مؤثر است. بدین منظور، از قرآنی استفاده کنید که آغاز هر صفحه آن با آغاز یک آیه، و پایان هر صفحه آن با پایان یک آیه، همراه باشد و از نظر رسم‏الخط، نوع خط، اندازه، رنگ و چاپ، هیچ‏گاه تغییر ننماید و ثابت و یکسان بماند. و بهتر است، برای خواندن و حفظ کردن قرآن، از قرآنهایی که با رَسمُ‏الخط عربی است، مانند خط «عثمان طه» که در قطع و اندازه‏های گوناگون نیز است، استفاده نمایید. و اگر استفاده کردن از این نوع قرآنها برای شما دشوار است، از قرآنهایی که با رسم‏الخط فارسی نگارش یافته است، مانند خط «طاهر خوشنویس» و خط «حبیب اللّه‏ فضائلی»، استفاده کنید. البته، روش حفظ قرآن در این نوشتار، براساس قرآنهایی است که با رسم‏الخط «عثمان طه» نوشته شده است.

2. اگر برای حفظ آیات از قرآنهای گوناگونی استفاده کنید، ممکن است دچار تشویش خاطر شوید؛ زیرا امکان دارد که آیه‏ای در انتهای صفحه‏ای از یک قرآن باشد و همین آیه در ابتدای صفحه‏ای از یک قرآن دیگر باشد؛ اما چنانچه همیشه و به طور مثال از قرآنهایی که با رسم‏الخط «عثمان طه» است استفاده نمایید، خواهید دانست که مثلاً آیه 110 سوره انعام در انتهای صفحه و آیه 111 سوره انعام در ابتدای صفحه قرار دارد.

3. برای حفظ آیات قرآن، از قرآنی استفاده نمایید که نه خیلی بزرگ و سنگین باشد، نه خیلی کوچک و ریز خط. به طور نمونه، از قرآنهای «رَحلی» یا «جیبی» یا «چهار رنگ» یا «با کاغذ گلاسه» و یا «تَذهیب دار» استفاده نکنید، بلکه با قرآنهای «رُقعی» یا «وزیری» یا «یک رنگ» یا «دورنگ» یا «با کاغذ معمولی» و یا «بدون تذهیب» به حفظ قرآن بپردازید؛ هر چند علاقه و عادت شما می‏تواند شرط اصلی در انتخاب نوع قرآن باشد. گفتنی است که از قرآنهای «نیم جیبی» یا «جیبی» و «کوچک» می‏توانید برای همراه داشتن خود استفاده نمایید.

4. برای حفظ آیات، از قرآنی استفاده کنید که زیرِ آیات و یا روبه‏روی آنها معنی و ترجمه آیات را نداشته باشد؛ یعنی هم در صفحات سمت راست و زوج و هم در صفحات سمت چپ و فرد، فقط آیات و نوشته‏های قرآن باشد. ذکر این نکته و رعایت آن، بدین منظور است که تمرکز حواس شما، هنگام حفظ کردن قرآن، فقط بر خود آیات و نه چیز دیگری، معطوف و متوجه باشد.

5. برای حفظ آیات قرآن، شایسته است همیشه قرآنی کوچک (نیم جیبی یا جیبی) را همراه خود داشته باشید تا با استفاده از آن، در فرصتهای خالی شده و به دست آمده در طول شبانه‏روز، به حفظ قرآن بپردازید. مثلاً با شخصی در ساعت 8 صبح قرار ملاقات می‏گذارید و وی در ساعت 15/8 در آنجا حاضر می‏شود. شما می‏توانید با استفاده از این قرآن کوچک، به مدت 15 دقیقه، به حفظ آیات قرآن بپردازید و از وقتِ به دست آمده، خوب بهره‏برداری کنید.

1

6. اگر همراه داشتن قرآن کوچک برای شما دشوار است، می‏توانید از قرآنهای 30 پاره کوچکی که هر جزء قرآن در یک پاره و جلد چاپ شده است و همراه داشتن یک پاره و جلد آن برای شما آسان خواهد بود، استفاده نمایید.

7. هنگام قرائت و حفظ قرآن، می‏توانید برای حرکت دادن چشم روی کلمات و آیاتِ موردنظر برای حفظ، از یک «مکان‏نما»ی کاغذی یا مقوایی کمک بگیرید. و نیز برای حفظ یک سطر یا یک آیه از قرآن، کاغذ یا مقوای سفیدی را روی سطرها یا آیات بعدی آن بگذارید تا چشمانتان به سوی آنها معطوف نگردد و ذهن و حواستان فقط متوجه سطر یا آیه موردنظر برای حفظ باشد.

8. برای اینکه سر و صدای اطراف، مانع و مزاحم حفظ قرآن شما نشود، می‏توانید از وسیله‏ای به نام هِدفُن (HEAD PHONE) که بر گوش قرار می‏دهند، استفاده کنید.

9. یکی از راههای حفظ آیات و تکرار محفوظات قرآنی، در هنگام راه رفتن و مسافرت کردن و مانند آن، استفاده از دستگاههای پخش همراه و کوچکی به نامِ «واکمَن» است.

بدین منظور، دستگاه «پخش همراه» را در جیب یا کیف خود بگذارید و گوشی آن را در گوشتان قرار دهید و در حالی که آیات موردنظر برای حفظ را از طریق این دستگاه می‏شنوید، خودتان نیز آیات قرآن را، همراه با شنیدنِ آنها، زمزمه کنید و آهسته بخوانید. با انجام دادن این کار، هم از وقت خود بیشترین استفاده را برده‏اید و هم به مقدار و سرعتِ حفظ آیات برای خویش افزوده‏اید.

10. در هنگام حفظ قرآن می‏توانید از یک «رَحْل» یا «میز کوچک» و یا وسیله‏ای دیگر مانند آن استفاده کنید و قرآن را روی آن بگذارید و سپس به خواندن و حفظ آیات آن بپردازید.

2

ج. شرایط حفظ قرآن

1. در حفظ قرآن، «شرط اول قدم آن است که مجنون باشی». پس شرط اول در حفظ قرآنْ «عشقِ» به این کار و عاشق آن بودن است و شما عشق به حفظ قرآن را می‏توانید از راههای ذیل، در خود، ایجاد یا تقویت کنید:

یک. توجه به ارزش و اهمیت خود قرآن؛

دو. توجه به مسئولیت خود در برابر یادگیری، یادسپاری، به کارگیری و یاددهی قرآن؛

سه. توجه به ارزش و اهمیت حفظ قرآن؛

چهار. توجه به آثار و فواید حفظ قرآن؛

پنج. توجه به اهداف حفظ قرآن.

2. از هر زمانی در طول شبانه‏روز می‏توان برای حفظ قرآن بهره جُست، اما برخی بر این عقیده‏اند که بهترین زمان مناسب برای حفظ آیات قرآن، در اول صبح و بویژه در فاصله بین اذان صبح تا طلوع آفتاب است؛ زیرا انسان بتازگی از خواب شبانه‏اش بیدار شده و به امور مادی و اشتغالات روزانه‏اش مشغول نگشته و ذهن و روان وی کاملاً در آسایش و استراحت بوده است و در نتیجه، از فضای معنوی بهتر و آرامش روانی بیشتر و آمادگی ذهنی خوب‏تری برخوردار است.

برخی دیگر نیز بر این عقیده‏اند که آخر شب و بویژه فاصله پیش از خواب شبانه، زمان مناسبی برای حفظ قرآن است؛ زیرا انسان از کارها و مشغله‏های ذهنی روزانه‏اش فارغ شده است و پس از حفظ آیات قرآن نیز به خواب می‏رود و دیگر ذهن او با اشتغالات و درگیریهای جدیدی روبه‏رو نمی‏شود و هر مقدار از آیات قرآن را که پیش از خواب حفظ می‏نماید، پس از خوابیدن، در ذهن وی کاملاً نقش می‏بندد و هنگام صبح که از خواب برمی‏خیزد، آیات حفظ شده را به صورت روشن و شفاف، در ذهن و حافظه خود می‏بیند.

3. حفظ قرآن، برنامه‏ریزی و زمان‏بندی و نظم و انضباط می‏خواهد. از این رو، باتوجه به شرایطی که دارید، برای خودتان مشخص و معیّن کنید که روزی چند ساعت و در کدام ساعتها می‏خواهید به حفظ قرآن بپردازید؛ مثلاً روزی سه ساعت و از ساعت 7 تا 8 صبح و 4 تا 5 عصر و 10 تا 11 شب. پس از این برنامه‏ریزی، هرگز از آن تخلّف نورزید و در صورت تخلّف، خود را به گونه‏ای جریمه و مُؤاخذه کنید. این برنامه‏ریزی باعث می‏شود تا براساس نظریه «پاوُلُف»، خود را «شرطی» کنید و ذهن شما همیشه در آن ساعتهای معیّن، آمادگی کامل برای حفظ آیات قرآن را داشته باشد.

4. در برنامه‏ریزی و زمان‏بندی حفظ قرآن، اگر می‏خواهید روزی 4 ساعت به حفظ قرآن بپردازید، بهتر است که این چهار ساعت، پشت سر هم و در یک زمان ـ مثلاً از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر ـ نباشد؛ بلکه آن را به دو زمانِ دو ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 9 صبح و از ساعت 9 تا 11 شب، و یا حتی به چهار زمانِ یک ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 8 صبح و 12 تا 1 ظهر و 5 تا 6 عصر و 10 تا 11 شب، تقسیم و تنظیم نمایید تا احیانا به بیماریها و فشارهای جسمی و روحی دچار نشوید.

5. در برنامه‏ریزیِ حفظ قرآن، مقدار حفظ قرآن در هر روز را با «صفحه» حساب کنید نه با «آیه»؛ زیرا کوتاهی و بلندی آیه‏ها یکسان نیست. مثلاً برای خودتان برنامه‏ریزی نمایید که روزی «یک صفحه» از قرآن را حفظ کنید، نه روزی 10 آیه را.

3

6. حفظ قرآن را از زمانهای کوتاه آغاز نمایید و بتدریج، بر زمان آن بیفزایید تا دچار خستگی و دلزدگی نشوید. به طور نمونه، در هفته اول، روزی نیم ساعت و در هفته دوم، روزی یک ساعت و در هفته سوم، روزی یک ساعت و نیم و در هفته چهارم، روزی دو ساعت و در ماه دوم، روزی سه ساعت و در ماه سوم، روزی چهار ساعت و در ماه چهارم، روزی پنج ساعت، به حفظ قرآن مشغول شوید.

7. اگر نگوییم «لازم» است، حتما «بهتر» است که شروع حفظ قرآن، از همان آغازِ دورانِ کودکی و نوجوانی باشد؛ زیرا ذهن انسان در این دوران، همچون آینه‏ای شفاف است که هنوز زنگار نگرفته و با مسائل گوناگون و مشکلات فراوان و پیچیده زندگی آمیخته نگشته و آمادگی کامل برای یادگیری و یادسپاری آیات قرآن را داراست؛ هر چند انسانهایی نیز بوده‏اند که پس از 40 ـ 50 سالگی، حافظ قرآن شده‏اند و البته با دشواری بیشتر و شتاب کمتری نیز، در این راه، روبه‏رو بوده‏اند.

8. توجه داشته باشید قرآنهایی که با خط «عُثمان طه» و مانند آن نگارش شده‏اند، دارای «604» صفحه هستند. پس اگر روزی فقط «1» صفحه از این قرآنها را حفظ کنید، می‏توانید همه قرآن را در «604» روز، یعنی حدود «20 ماه» یا «1 سال و 8 ماه»، حفظ نمایید. و چنانچه روزی «2» صفحه از آنها را حفظ کنید، می‏توانید همه قرآن را در حدود «10 ماه» حفظ نمایید.

9. هیچ‏گاه در سرعت و مقدار حفظ قرآن، خود را با دیگران مقایسه ننمایید؛ زیرا هر کس از شرایط ویژه‏ای برخوردار است. پس، خودتان را با شرایط ویژه خودتان مقایسه کنید و آن‏گاه به ارزیابیِ سرعت و مقدار حفظِ خویش بپردازید و در صورتی که آن را مناسب نیافتید، بر سرعت و مقدار حفظ خود بیفزایید و بر ثابت نگه‏داشتن آیاتِ حفظ شده، در ذهن و حافظه خویش، تلاش بیشتری داشته باشید.

10. سعی کنید هنگام راه رفتن و یا هنگامی که سوار اتومبیل، اتوبوس، تاکسی، قطار، هواپیما و مانند آن هستید، به قرائت و مطالعه و حفظ آیات از روی قرآن نپردازید؛ زیرا برخی بر این عقیده هستند که مطالعه در حال حرکت، برای چشم و اعصاب زیان دارد و گاه نیز موجب سردرد و چشم‏درد و سوزش چشم و اشکریزی از چشمان می‏شود. در این حالتها، بهتر است آیاتی را که قبلاً حفظ کرده‏اید، تکرار و تمرین نمایید و آنها را در ذهن خود مرور کنید. البته برای تصحیح اشتباهات و یادآوری قسمتهای فراموش شده، مراجعه به قرآنی که همراهتان است، در حالتهای گفته شده، مانعی ندارد.

11. هنگامی که تازه از خواب برخاسته‏اید، بلافاصله به خواندن و حفظ کردن قرآن مشغول نشوید؛ بلکه تا حدود نیم ساعت و یا حتی یک ساعت پس از بیدار شدن، به کارهای معمولی و متفرقه بپردازید و آن‏گاه مشغول خواندن و حفظ کردن قرآن شوید. رعایت این نکته برای آن است که ذهن و حافظه شما، هنگام خواب، در آرامش کامل به سر می‏برده است و پس از بیدار شدن، آمادگی کامل و سریع برای یادگیری و یادسپاریِ مطالب فکری و علمی و از جمله آیات قرآن را ندارد. به همین دلیل، گاه دیده شده است برخی از کسانی که پس از بیدار شدن و بدون درنگ، به مطالعه و کارهای فکری و علمی پرداخته‏اند، ناگهان خسته شده و به «سردرد» دچار گشته‏اند.

4

12. سعی کنید برای تکرار محفوظات قرآنیِ خود و مرور آیاتی که قبلاً حفظ کرده‏اید، از هر فرصتی استفاده نمایید و آن را در هر شرایطی که ممکن است انجام دهید. مثلاً اگر می‏توانید، در هنگام خیاطی کردن، ظرف‏شستن، قدم‏زدن، بازار و پارک و باغ رفتن، در صف و نوبت بودن، آشپزی کردن، لباس شستن، جارو نمودن، سبزی پاک کردن، نظافت نمودن، پیاده روی کردن، حیاط شستن، ورزش نمودن و رانندگی کردن به تکرار و مرور محفوظات قرآنی خود بپردازید.

13. قرآن کتابی «پاک» است. پس، حفظ قرآن را در محلی پاک و پاکیزه انجام دهید. به طور نمونه، بر فرش یا موکت نجس و آلوده ـ هر چند خشک و ناپیدا هم باشد ـ قرآن را حفظ نکنید.

14. حفظ قرآن را در مکانی آرام و دارای سکوت و به دور از هر گونه شلوغی و موانع تمرکز حواس انجام دهید. مثلاً در اتاقی که مجاور کوچه و خیابان است و یا رادیو و تلویزیون در آن روشن است، به حفظ قرآن نپردازید.

15. سعی کنید در هنگامی که خسته یا عصبانی یا کسل یا گرسنه یا خواب‏آلود یا بی‏نشاط یا پریشانْ خاطر و یا مانند آن هستید، به حفظ قرآن نپردازید؛ زیرا در این اوقات، سلولهای مغزی آمادگی چندانی برای خواندن و حفظ کردن آیات قرآن را ندارند؛ مگر آنکه بتوانید با خواندن و حفظ کردن آیات، بر این موانع چیره شوید و آنها را به جهت مثبت و حالات مناسب تغییر دهید.

16. هرگاه از نظر روحی ـ روانی نمی‏توانید به حفظ آیات جدیدی مشغول شوید، اگر می‏توانید، به مرور و تکرار محفوظات قبلی خود بپردازید تا ارتباط شما با قرآن و برنامه حفظ آن قطع نگردد.

17. چنانچه برای خود به گونه‏ای برنامه‏ریزی کرده‏اید که مثلاً روزی یک صفحه از قرآن را حفظ کنید، در هر روز و پیش از شروع حفظ صفحه جدید، به مرور و تکرار صفحات و یا صفحه قبلی آن بپردازید تا آنچه را قبلاً به یاد سپرده‏اید، زود از یاد نبرید و ارتباط حفظ صفحات با یکدیگر را نیز قطع نکرده باشید.

18. در هنگام حفظ قرآن، به کار دیگری از قبیل خوردن، آشامیدن، نگاه کردن به تلویزیون، گوش دادن به رادیو، سخن گفتن با دیگران، مطالعه کردن و مانند آن مشغول نشوید تا کیفیت و کمیّت حفظ، دارای رشد بهتر و بیشتری باشد. و باید توجه داشت: غالبا کسانی که از «تمرکزِ» بیشتری برخوردار بوده‏اند، از «موفقیت» بیشتری نیز برخوردار گشته‏اند.»

19. در صورتی که در برنامه زمانبندیِ شما برای حفظ قرآن ـ به دلیلها و یا علتهایی ـ تأخیری رخ داد، باید در برنامه زمانیِ بعدی حتما آن را جبران کنید و در همین زمان نیز، برنامه از قبلْ تعیین شده را اجرا نمایید. به طور نمونه، اگر برای خود، برنامه‏ریزی کرده بودید که در هر روز، یک صفحه از قرآن و مثلاً در روز شنبه صفحه 20 را حفظ کنید و به عللی نتوانستید صفحه 20 را در روز شنبه حفظ نمایید، باید در روز یکشنبه، نخست صفحه 20 و سپس صفحه 21 قرآن را حفظ کنید، نه اینکه در روز یکشنبه به حفظ صفحه 20 و در روز دوشنبه به حفظ صفحه 21 بپردازید.

5

20. برای اینکه در برنامه‏ریزی شما برای حفظ قرآن تأخیری نیفتد و خللی وارد نشود، باید برنامه حفظ قرآن خود را به عنوان یکی از کارهای اصلی و مهم و ضروریِ روزانه خویش بدانید تا کار حفظ قرآن شما تحت‏الشعاع کارهای دیگرتان قرار نگیرد به طوری که از آن باز بمانید. از سوی دیگر نیز توجه داشته باشید که اگر کار حفظ قرآن را با برنامه‏ریزیِ درست و منظم انجام دهید، کارهای دیگرتان را تحت‏الشعاع خود قرار نمی‏دهد به طوری که خیال کنید از کارهای مهم دیگرتان در طول روز باز می‏مانید.

21. هنگام خواندن و حفظ قرآن، فاصله چشمان شما با قرآنْ کمتر از 30 سانتی‏متر نباشد تا چشمانتان خسته و آزرده نگردد.

22. کم حفظ کردن، ولی خوب حفظ کردن از شرایط مهم حفظ قرآن است. برخی از حافظان بر ذهن و حافظه خود سخت می‏گیرند و یکباره آیات و معلومات فراوانی در آن وارد می‏کنند و چه بسا که موفق نیز می‏شوند؛ اما این کار تداوم زیادی ندارد و کم‏کم آثار ناراحتی و فراموشی بر آنان آشکار می‏شود و به کنار گذاشتن حفظ قرآن می‏انجامد. حفظ آیات باید متناسب با استعداد شخص و به اندازه زمانی باشد که برای آن تعیین شده است.