ضرورت توسعه کتابخانه های دیجیتالی با توجه به استفاده از اینترنت و فرصتهای بالایی که این شبکه گسترده خدماتی و اطلاعاتی در اختیار کاربران خود قرار می دهد، امری روشن است. اهمیت این موضوع در کشور ما با توجه به روند سنتی توسعه کتابخانه ها و پیشروی دامنه خدمات الکترونیکی دیگر کشورها در این راستا، چندبرابر می شود.
برای رشد کتابخانه های دیجیتالی، دیجیتال سازی تمام منابع موجود در کتابخانه، ارتباط با کاربران به صورت پیوسته و غیر پیوسته، اتصال با شبکه و دسترسی به شبکه جهانی وب از ضرورت هاست.
یکی از فرصتهایی که کتابخانه های دیجیتالی به وجود می آورند، دسترسی به منابع خاص مانند نسخ خطی است. درباره اهمیت نسخ خطی همین بس که سند هویت ملی و دست مایه پژوهش های امروز و فردای هر کشوری بوده و اطلاع رسانی و ارایه همگانی آن از وظایف کتابخانه های بزرگ دنیا در راستای گسترش پژوهش و ادامه راه مؤلفان پیشین است.
با توجه به گستردگی موضوع الزامات و بایسته های توسعه کتابخانه های دیجیتالی و نیز فواید و ضرورتهای پیشروی در حوزه نشر الکترونیک، دراین جا به اهمیت و ضرورت دیجیتال سازی نسخ خطی و امکان عرضه آن در صفحات وب می پردازیم.

عقب ماندگی و مسیر طولانی
در حالی کتابخانه ملی بریتانیا، طرح دیجیتالی کردن 40 میلیون صفحه روزنامه قدیمی از منابع خود را آغاز کرده که طی دو سال اول انجام این پروژه 10 ساله حداقل 4 میلیون صفحه از مجموعه روزنامه های ملی انگلیس دیجیتالی شده و بخشهای عمده ای از آن به صورت آنلاین در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد. با وجود سرعت گرفتن کتابخانه های بزرگ دنیا در چنین عرصه ای، انتظار می رود مراکز اسناد ما نیز با همت و اهمیت بیشتری وارد این وادی شوند.
در حال حاضر کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران، 5 هزار نسخه دیجیتال شده را روی صفحات وب قرار داده است و این در برابر حجم بالای اسناد موجود در کتابخانه ملی که رقم 250 میلیون سند را به خود اختصاص داده، بسیار ناچیز است. این موضوع مهمی است که برنامه ریزی های جامعی از سوی دستگاه های متولی این امر برای ساماندهی و نظم بخشی به آن، باید انجام گیرد.

دیجیتال سازی 10 هزار نسخه خطی کتابخانه مجلس
با افتتاح رسمی کتابخانه دیجیتالی رسان «ره آورد ساماندهی اندیشه های نهفته» بارقه امید در دل بسیاری از محققان و پژوهشگران این عرصه جرقه زد که امکان دسترسی آسان به منابع و اسناد قدیمی به راحتی برایشان فراهم شده است.
اتفاقی که پیش تر و به کندی در این کتابخانه پیش می رفت. اما ریاست جدید کتابخانه مجلس با همتی بیشتر به این کار سرعت بخشید و قصد دارد تصویر تمامی منابع قدیمی موجود در مخازن خود را در اختیار جامعه هدفش قرار دهد.
حجة الاسلام دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس هدف اصلی از راه اندازی کتابخانه دیجیتالی مجلس را دسترسی آسان (درمنزل از طریق اینترنت) ورایگان به منابع کتابخانه بخصوص نسخ خطی دانسته و می گوید: در حال حاضر دیجیتال سازی نسخ خطی مجلس از مرز 10 هزار نسخه گذشته و در آینده ای نزدیک حدود 13 هزار نسخه خطی روی صفحات وب قرار می گیرد.
وی با بیان اینکه در حال حاضر حدود 24 هزار نسخه خطی در کتابخانه مجلس نگهداری می شود، خاطرنشان می کند: تصویر برداری نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی به صورت دیجیتالی و با کیفیت برتر از مهرماه سال 87 آغاز شده و امید می رود که تا پایان امسال، تمامی نسخ خطی در شبکه ارتباطات جهانی به صورت آنلاین قابل دسترس باشد.
جعفریان مشکل اصلی کندی پیشرفت در حوزه دیجیتال سازی نسخ خطی و کتابهای ارزشمند را در کشور، ورود افراد نا آشنا یا انتقادناپذیر در این حوزه عنوان کرده و می گوید: عدم آشنایی در این عرصه، موجب سرمایه گذاری های غیر جهت دار در زمینه های غیرضروری شده است و باید در سطح مسوولان، مجموعه تصمیم گیری ها به این سمت سوق یابد. دنیا در مسیر دیجیتال سازی راه خود را می رود و منتظر ما نمی ماند. باید در این راه با استفاده از امکانات جدید گامهای مؤثری برداریم.
وی ادامه می دهد: در کتابخانه مجلس تصمیم گرفتیم نسخه های خطی را دیجیتال سازی کنیم. با وجود آنکه امکانات فنی ضعیف اند و شرکتهای خصوصی در این زمینه مشکل دارند، کسی خریدار این نسخه های خطی دیجیتال سازی شده یا نسخه الکترونیکی آنها نیست و این حوزه با مشکلات فراوانی مواجه است که امکان پیشرفت را از آن می گیرد.
پژوهشگر حوزه نسخه های خطی با پیشنهاد خرید حق نشر دیجیتال از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، خواستار توسعه نشر الکترونیک کشور شده و یادآور می شود: با پرداخت مختصر هزینه ای می توان از حجم استفاده کاغذ کاست و زمینه های ورود به حوزه های دیگر را فراهم کرد.

گشودن مرزهای علم
دکتر علی اشرف صادقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز با تاکید بر توسعه دیجیتالی کردن نسخ خطی ارزشمند و امکان دسترسی آسان محققان و پژوهشگران به این اسناد و منابع می گوید: برخی از دانشجویان من در دوره دکترا برای تهیه رساله خود گاهی دچار مشکل می شوند و گلایه مندند که برخی از نسخه ها را به دلیل نفیس بودن آن در اختیارمان قرار نمی دهند.
وی ادامه می دهد: در جهان امروز نسخ خطی، جدای از اینکه اگر چاپ شود یا نشود، ارزش خاص خود را دارد. اگرچه به عنوان شیء موزه ای در مخازن کتابخانه ها باقی می ماند ولی نباید نگاه موزه ای به آن داشت و مطالب و تصاویر آن مربوط به جهان علم و دانش است. بنابراین، تصویر این نسخه ها باید در اختیار همه گذاشته شود.
دکتر صادقی خاطرنشان می کند: برای نمونه یکی از محققان رشتی در سال گذشته، یک نسخه خطی منحصربفردی را از سایت کتابخانه قاهره (دارالکتب) دانلود کرده و چاپ گرفته بود به فرهنگستان آمد و آن را عرضه کرد و تقاضا داشت که تصحیح این نسخه را چاپ کند. این اتفاق خوبی است که درباره باز شدن مرزهای علوم در دنیا می افتد.
وی با اشاره به اقدام رئیس کتابخانه مجلس و دیجیتال سازی نسخ خطی در این مجموعه می گوید: اکنون که آقای جعفریان در کتابخانه مجلس، این اقدام عالمانه را انجام داده، پیشنهاد می شود که کتابخانه های دیگر که نسخ خطی ارزشمندی را در اختیار دارند، با قرار دادن در صفحات وب و دیجیتال سازی آنها، امکان دسترسی عموم محققان و پژوهشگران را به این اسناد فراهم کنند.
دکتر محمد مهدی یاحقی، عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی معتقد است: با دیجیتال سازی و تصویربرداری از نسخ خطی هیچ لطمه ای به ارزش و نفیس بودن آن نسخه نمی رسد، زیرا فلسفه حراست از نسخ خطی در گذشته به شکلی مرسوم بود که امکان تصویربرداری حرفه ای و دیجیتال سازی به شکل امروزی وجود نداشت و در اختیار گذاشتن اصل نسخه، امکان وارد شدن آسیب به آن نسخه را محتمل می شد. وی تاکید می کند: کتابخانه های کشورما نیز سرعت خود را در این مسیر باید بالا ببرند تا در این باره از جهان عقب نیفتند.

ما کجاییم و دنیا کجا؟!
به گفته دکتر علی اشرف صادقی، قدیم ها برای انجام تحقیقاتی بر روی برخی نسخ خطی و اسناد، محقق باید در محل نگهداری آن سند، حضور فیزیکی می داشت اما امروز با دیجیتال سازی کتابهای چاپی قدیم و کتابهای خطی، کار برای بسیاری از پژوهشگران آسان شده و دیگر مرزهای جغرافیایی در توسعه علم بی معنا شده است.
دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور نیز بر این اصل تاکید دارد که خاصیت علم، این است که برای توسعه، فراتر از مرزهای زمانی و مکانی باید دروازه های دانش را باز کرد.
امروز که بسیاری از مراکز علمی و فرهنگی بزرگ دنیا، دروازه های دانش را به روی بشریت گشوده اند، چرا ما با داشتن چنین منابع عظیم و غنی فرهنگی، شاهراهی در مسیر توسعه علم نباشیم؟!

منبع: روزنامه  قدس ۱۳۸۹/۳/۱۶
نویسنده : زهره کهندل