استفاده از روش الگویی برای شکل دادن به شخصیت افراد یکی از مهمترین روشها در تربیت است. این روش در آیات قرآن نیز به کار گرفته شده است، آن هنگام که خداوند زنان پاکدامن و عفیفی چون مریم و آسیه(س) را به عنوان الگوی زنان مورد تجلیل و ستایش قرار می دهد. یکی از عالی ترین الگوهای قابل پیروی برای انسانها بویژه زنان، حضرت صدیقه طاهره، فاطمه زهرا(س) است. بررسی کاربردی و ارایه الگوهای رفتاری آن حضرت موضوعی است که در گفتگو با دکتر محمد مهدی بهداروند جامعه شناس و عضو پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس به بررسی آن پرداخته ایم.

* در موضوع الگوپذیری زنان اولین گزینه ای که ذهن زن مسلمان را به خود جلب می کند، شخصیت فاطمه زهرا(س) است. چگونه می توان بستر عینی حرکت جامعه زنان را به این سمت ایجاد نمود؟
** طرح شخصیت آرمانی فاطمه زهرا(س)، سمت و سوی مثبت و مشخصی به حضور مثبت و مؤثر بانوان در جامعه اسلامی می دهد، زیرا ایشان شخصیتی جامع دارند که طرح حیات فردی و اجتماعی ایشان می تواند نسخه روشنی برای حضور موفق زن در عرصه های گوناگون باشد. اما این سؤال مطرح است که آیا می توان بدون برنامه ریزی و بدون قرار دادن نهادهای مختلف در جای خود و بدون تقسیم وظایف و بدون تعریف کارکرد ویژه زنان در جامعه و مسؤولیتهای متنوعی که متناسب با توانمندی خود می توانند از عهده آن برآیند، به چنین مهمی نایل آمد؟ به عبارت دیگر، آیا می توان از همه زنان به طور یکسان انتظار داشت تا خود را به چنان قله های رفیعی نزدیک نمایند؟توجه به نکته یاد شده، ما را به طرح این احتمال رهنمون می سازد که طرح الگو و شخصیت آرمانی به عنوان الگوی مطلوب زنان، لازم اما ناکافی است. کمال چنین امری به ترسیم ترکیب مطلوب از فعالیت زنان در جامعه در هر عصری و متناسب با همان زمان منتهی می شود. به عبارت دیگر، سعی در این معنا که مجموعه فعالیتهایی که عموم زنان در هر عصر به انجام می رسانند، با الگوی شخصیتی فاطمه زهرا(س) یا حضرت زینب(س) تطبیق داده شود.

* شما به بهره برداری از همه ابعاد شخصیتی حضرت زهرا(س) برای هر عصری اشاره کردید. شخصیتی که می خواهد در چنین جایگاهی قرار گیرد، باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
** این شخصیت که قرار است الگویی همه جانبه و برای هر زمانی باشد، باید بر مبانی انسان شناختی و هستی شناختی و معرفت شناختی استوار شود. همچنین در عین توجه به نقطه مطلوب به گونه ای طرح نشده باشد که فراسوی آرزوهای انسانی قرار گیرد، بلکه باید کارکرد مهم آن رساندن وضعیت موجود به نقطه مطلوب باشد، بنابراین همواره این الگو باید متناسب با شرایط و ظرفیتهای زمانی و مکانی تنظیم گردد. یعنی بدون آن که باعث شود شرایط بر الگو تحمیل گردند، انعطاف لازم را برای همراهی با تحولات رو به توسعه جامعه انسانی در الگو فراهم می آورد. نکته دیگر آنکه این الگو به جهت اینکه باید در تمام ابعاد هماهنگ و منسجم باشد، باید از یک نظام فکری برگرفته شود.

* درمورد تاثیرگذاری رفتارهای فردی حضرت فاطمه(س) بر زنان چه دیدگاهی دارید؟
** رفتارهای فردی حضرت فاطمه(س) مثل مسأله حجاب، صبر، عدم تعلق به زینت های دنیوی، راستگویی، زهد و مسایل عبادی از جمله مسایلی است که برای زنان جامعه ما- به عنوان یک مسلمان- باید مورد توجه قرار گیرد. این نوع رفتارهای فردی که در زندگی فاطمه زهرا(س) به عنوان شاخص رفتارهای فردی زنان مسلمان مورد مطالعه قرار گرفته است، نمونه ها و مصداق هایی از مفاهیم یاد شده است که مطالعه موردی آن مصادیق می تواند زن مسلمان را در رسیدن به سرمنزل سعادت یاری رساند.
نوع پوشش و توجه به مسأله عفاف تنها یک نمونه از رفتارهای فردی آن حضرت است که اگر زن مسلمان به مطالعه و تطبیق آنها با نوع زندگی و رفتارهای شخصی و فردی خود بپردازد، یقیناً به دستاوردهای بزرگی می رسد که در اصلاح ضعف های رفتاری اش به او کمک خواهد کرد. به عنوان نمونه علی(ع) فرمود: نابینایی در خانه حضرت زهرا(س) وارد شد، حضرت خود را پشت پرده یا دیوار پوشاند.
پیامبر(ص) فرمود چرا با اینکه نابینا تو را نمی بیند از وی حجاب می گیری؟ عرض کرد: اگر او مرا نمی بیند، من که او را می بینم و او نیز بوی مرا استشمام می کند. پیامبر(ص) در تأیید رفتار حضرت زهرا(س) فرمود گواهی می دهم که تو پاره تن من هستی. نکته مهم در نوع رفتارهای فاطمه(س) آن است که گرچه رفتارهای یاد شده در تقسیم بندی تربیتی رفتارهای فردی هستند، اما تأثیرگذاری آنها بر زندگی دیگر اشخاص غیرقابل انکار است. در موضوع صبوری آن بانو هنگام آموزش آموزه های دینی به یک زن مسلمان آمده است؛ فاطمه(س) در یاد دادن مسایل دین به دیگران از حوصله و پشتکار فراوانی برخوردار بود.
روزی زنی نزد او آمد و گفت: مادری پیر دارم که در مورد نماز خود اشتباهی کرده و مرا فرستاده تا از شما مسأله ای را بپرسم. حضرت زهرا(س) سؤال او را پاسخ فرمود، زن برای بار دوم و سوم مسأله ای پرسید و پاسخ شنید این کار تا ده بار تکرار شد و هر بار آن بانوی بزرگوار، سؤال وی را پاسخ فرمود. زن از رفت و آمدهای پی در پی شرمگین شد و گفت: دیگر شما را به زحمت نمی اندازم.
فاطمه(س) فرمود: باز هم بیا و سؤالهایت را بپرس، تو هر قدر سؤال کنی من ناراحت نمی شوم. زیرا از پدرم رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: روز قیامت علمای پیرو ما محشور می شوند و به آنها به اندازه دانش شان خلعت های گرانبها عطا می گردد و اندازه پاداش به نسبت میزان تلاش است که برای ارشاد و هدایت بندگان خدا نموده اند.

* در رفتارهای خانوادگی به چه نمونه هایی برای الگوسازی می توان اشاره کرد؟
** رفتارهای فردی زن در محیط خانواده یکی از مواردی است که زن به عنوان رکن و اساس خانواده اگر به آنها تأسی جوید، بسیاری از معضلات و مشکلاتی که امروز دامان نهاد خانواده را گرفته است، از بین می رود.
چگونه زیستن و معاشرت کردن با همسر و فرزندان و سامان بخشی به امور خانه و زندگی که در حیات طیبه حضرت زهرا(س) بود، به عنوان «الگوی خانواده ها» خانه و خانواده او را به عنوان یک «خانواده الگو» مطرح ساخته است. آن حضرت، آیین خانه داری و همسرداری را به خوبی مراعات می کرد. در زندگی واقعاً شریک و همراه و همراز همسرش امیرمؤمنان(ع) بود. گاهی در خانه، به علت وضعیت دوران و شرایط تنگنای اقتصادی حاکم بر مسلمانان و آن حضرت غذایی نبود و کودکان و خود آن بانو گرسنه بودند، اما فاطمه زهرا(س) چیزی به حضرت علی(ع) نمی گفت و از او درخواستی نمی کرد؛ حتی به پیامبر خدا(ص) هم در این مورد سخنی نمی گفت. بیم آن داشت که همسرش نتواند خواسته او را برآورد و تأمین کند و شرمنده شود.
مشارکت در کارهای خانه، جلوه دیگری از رفتار آن خانواده الگو بود. گاهی در اثر کار بسیار، دست هایش تاول می زد، لباس هایش غبارآلود می شد و بر لبانش دود و خاکستر می نشست. کارها بین حضرت علی(ع) و فاطمه(س) تقسیم شده بود. در سیره عملی حضرت زهرا(س) توجه به شخصیت بخشی فرزندان و ایجاد اعتماد به نفس در آنها کاملاً مشهود است. از جمله ابزارهایی که روح اعتماد به نفس و مشکل ستیزی را در کودک زنده نگه می دارد، مسابقه و رقابتهای سازنده است. رو به رو ساختن کودکان با مشکلات و فراهم نمودن امکان رقابت برای آنها موجب بالا رفتن حس اعتماد می گردد. این مسأله به قدری ارزشمند و سرنوشت ساز است که اولیای کودک باید برای آن برنامه ریزی کنند. حضرت زهرا(س) برای ایجاد اعتماد به نفس در فرزندان خود، آنها را وادار و تشویق به مسابقه و ورزش می کرد. از جمله نمونه های دیگر؛ روحیه شادابی و نشاط و محبت در بین افراد خانواده است. افراد خمود و پژمرده از کارآیی لازم و مفید در امور اقتصادی و غیراقتصادی برخوردار نمی باشند.
افزایش کارآیی، موجب کاهش هزینه های تولید و در نتیجه سود افزوده و بهره وری اقتصادی بیشتر می شود. از منظر اسلام، نفع شخصی و مطلوبیت فرد به تنهایی مطرح نیست، بلکه سهم هر یک از افراد جامعه در ضرر و منفعت کل جامعه اثرگذار است. ایثار، پشتکار، گذشت، درستی و راستی و دیگر فضایل و ارزشهای فردی شاکله اجتماع را سالم و پرثمر می سازد.

* محبت به عنوان یک اصل تربیتی مهم مورد توجه دانشمندان علوم تربیتی قرار گرفته است، فاطمه(س) چگونه به ارایه این درس تربیتی برای ما پرداخته است؟
** درس محبت در خانه حضرت زهرا(س) به طور کامل ارایه می شد و آن حضرت که خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا(ص) سیراب شده و قلبش کانون محبت به همسرو فرزندانش بود، در این جهت نیز وظیفه مادری خود را به بهترین شکل انجام می داد.
سلمان فارسی می گوید: روزی حضرت فاطمه زهرا(س) را دیدم، که مشغول آسیاب کردن غله است. فرزندش حسین(ع) به گریه افتاد و بی تابی می کرد. عرض کردم: برای کمک به شما، غله را آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ حضرت فرمود: من به آرام کردن فرزند اولی هستم. شما آسیاب را بچرخانید. این موضوع تنها مختص فرزندان نبوده و در شکل گسترده شامل همه اعضای خانواده می شود. شوهرداری حضرت زهرا(س) و هماهنگی با او، یکی از این نمونه هاست.
برای زن بزرگترین موفقیت وارزش این است که در شؤون گوناگون زندگی، خشنودی همسرش را به دست آورد و از هرگونه عملی که موجب ناراحتی شوهر می گردد پرهیز نماید. حضرت علی(ع) می فرمایند: «جهاد زن، خوب شوهرداری است» زن برای اینکه بتواند در این جهاد پیروزمند باشد، باید تمام سعی و تلاش خود را بکار گیرد تا خانه را محل آرامش مرد قرار دهد.
شوهرداری حضرت زهرای مرضیه(س) بهترین الگو برای زنان مسلمان است. رفتار حضرت زهرا(س) با شوهر در عالی ترین مرحله صفا و مهربانی بود. نه تنها هرگز خاطر شوهر را نرنجاند، بلکه یاوری مهربان برای او بود.
حضرت علی(ع) می فرمایند: «سوگند به خدا، من زهرا(س) را تا آن زمان که خداوند او را به سوی خود برد، خشمگین نساختم و در هیچ کاری موجب ناخشنودی او نشدم. او نیز هیچ گاه مرا خشمگین نکرد و عملی از او سر نزد تا باعث ناخشنودی من شود.”آنچه عنوان شد، تنها بخشی از رفتار حضرت زهرای مرضیه(س) با اعضای خانواده خویش است که اگر سرلوحه زندگی ما قرار گیرد، مانع بروز بسیاری از مشکلات در عرصه خانواده ها خواهد شد.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۹۰/۱/۲۸
گفت و گو شونده : محمد مهدی بهداروند