حضرت ثامن الحجج(ع) در شکل گیری نهضت علمی و شکوفایی تمدن اسلامی، از دو جهت سیره علمی و عملی نقش بسیار مهمی داشتند، از آن روی که دوران طلایی فرهنگ و تمدن اسلامی را دوران معاصر با ایشان می دانند. برای ورود بیشتر به این دوره طلایی با دکتر محسن میرباقری گفتگو کرده ایم که در پی می آید.

*جناب میرباقری! دین و دانش در حوزه درسی امام رضا(ع) چگونه تبیین شد؟
**در سیره علمی و حوزه درسی وجود مقدس امام رضا(ع) به جز اهتمام در تبلیغ و احیای دین، توجه خاص به اکرام علم و دانش و تشویق و ترغیب مسلمانان به فراگیری علم در عرصه های مختلف آن، مورد تأکید قرار گرفته است. خوب است پیش از هر چیز به
گوشه هایی از مقامهای علمی آن حضرت توجه داشته باشیم. از اباصلت روایت شده است: هیچ کسی را داناتر از حضرت علی بن موسی الرضا(ع) ندیدم، هیچ عالمی را ندیدم، مگر اینکه مانند من بر این مطلب (اعلمیت او) شهادت داد. مأمون مجالسی برای آن حضرت تشکیل داد که در آنها گروهی از علمای ادیان و فقهای شریعت و متکلمان را به منظور مناظره علمی با امام و به زعم خود تخریب شخصیت علمی آن حضرت جمع کرد، اما آن حضرت بر همه آنها غلبه نمود تا آنجا که کسی از آنها نماند، مگر اینکه به فضل والای آن حضرت و قصور خویش اعتراف کرد.
آن حضرت در مقام بیان اعلمیت و افضلیت خود بر دیگران، به نوفلی فرمود: «ای نوفلی آیا دوست داری بدانی چه زمانی مأمون از این مجالسی که راه می اندازد پشیمان می شود؟ گفتم؛ آری، فرمود آن وقتی که بشنود و ببیند که با اهل تورات به توراتشان و با اهل انجیل به انجیلشان و با اهل زبور به زبورشان و با صابئین به عبرانیتشان و با اهل روم به رومیتشان و با اهل سخن به لغاتشان احتجاج کنم و وقتی هر یک از آنها محکوم و ساقط شد و برهانش باطل گردید، سخن (پندارها و عقاید باطل) خویش را رها کرده و سخن مرا پذیرفت، خواهد دانست آن جایگاهی که او بر آن تکیه زده است مستحق آن نیست و در این هنگام است که نادم و پشیمان می گردد. سپس فرمود لا حول و لا قوَ الا بالله العلی العظیم. طبرسی (ره) در باب آشنایی آن حضرت (ع) به همه زبانها، از اباصلت روایت می کند: امام رضا(ع) با هر قومی و نژادی از مردم با زبان خود آنها سخن می گفت. به خدا سوگند، او فصیح تر و داناتر از خود آنها، به زبانشان سخن می فرمود.

* آثارعلمی امام هشتم (ع) در آن دوره بر مبنای چه محورهایی استوار بود؟
** آثار و تألیفات آن حضرت در حوزه های مختلف علمی و دینی و طرح مباحثی از قبیل مسأله توحید و تبیین سایر اصول موضوعه دینی، بحث در باب فقه و فلسفه احکام و نیز طرح مباحث متعلق به پیدایش عالم و زمین، امور مربوط به علم پزشکی و سایر رشته های علوم طبیعی، همه و همه از گستردگی علم آن امام همام(ع) و اعتقاد ایشان به لزوم احیای علم و دین حکایت دارد. تسلط ایشان به علوم پزشکی، بهداشت عمومی و میکروبیولوژی، نمونه بارز تأثیرگذاری آن حضرت بر علم پزشکی و بهداشت عمومی آن عصر بود. خلاصه آنکه، درباره علم امام(ع) می توان از جهات مختلف گفتگو کرد. حوزه های معلومات امام (ع) از چیزهایی است که شخصیت امام (ع) را متمایزمی سازد. معلومات امام در زمینه الهیات، اطلاعات امام (ع) درباره ادیان و کتابهای آسمانی، آگاهی امام از علوم و معارف قرآنی، احاطه امام (ع) به بحثهای کلامی، بحثهای امام (ع) درباره پزشکی، طرح اصول فقه و...، همگی گسترش دامنه معلومات امام (ع) را می رساند.

* دین و دانش در سیره عملی امام رضا(ع) چه جایگاهی داشت؟
**در سیره عملی آن حضرت، نه تنها خبری از تعارض و یا تمایز علم و دین نیست، بلکه بین آنها ارتباط وثیقی وجود دارد و هر یک از علم و دین در این سیره مکمل یکدیگرند. حضرت رضا(ع) این معنا را در سیره عملی خویش با تربیت بزرگانی چون حسن بن علی بن زیاد وشاء، فضل بن شاذان، حماد بن عیسی، اشعری قمی، سعدبن سعد، ریان بن صلت، محمد بن خالد برقی قمی، عبد العزیز مهتدی قمی، یونس بن عبدالرحمن، که در تاریخ علم و فضیلت نام آنها برای همیشه ثبت و ضبط است و نیز تألیف و تصنیف کتابهای ارزشمند در دو حوزه علم و دین و از طرفی انجام مناظره ها و مسافرتهای علمی، تحقق بخشیده است. برخی از مصنفات ایشان (ع) به شرح ذیل است:
1 ) صحیفه الرضا(ع) که شامل احادیثی است از ایشان و اجدادشان
2 - طب الرضا یا رساله ذهبیه که به درخواست مأمون در حوزه علوم پزشکی و بهداشت عمومی است. این رساله به دلیل دارا بودن نکات عمیق علمی به «رساله ذهبیه» مشهور شد.
«امام رضا(ع) این رساله را در حدود 201 هجری برای مأمون نوشت و در این زمان دانش پزشکی، صورت علمی نداشت و بر اساس مداومت و تجربه بود نه بر اساس اکتشافات علمی، در آن زمان وجود میکروبها کشف نشده بود، از ویتامینها آگاهی به دست نیامده بود و از اکتشافات مهم دیگر پزشکی مانند مبارزه با میکروبها در آن زمان خبری نبود.» و امام(ع) با بیان این علمیات، جامعه اندیشه را به تکاپو و تحقیق در مسائل علمی واداشت که افزون بر آنکه از عوامل مهم شکوفایی تمدن اسلامی و درسی برای اندیشمندان معاصر در جریان تولید علم بود، از تعامل علم و دین در نگاه آن امام همام (ع) نشان داشت.

* مسافرتها و مناظره های امام رضا(ع) در این نهضت علمی چه جایگاهی دارد؟
**عصر امام رضا(ع) از یک موقعیت حساس برخوردار بود، زیرا عوامل انحراف فکری به اوج خود رسیده بود. این انحرافها که عمدتاً از ورود اندیشه های غیر تصفیه شده بیگانه به جامعه اسلامی و نیز آزادی افسار گسیخته که از سوی دستگاه عباسی در استقبال از اندیشه ها داده شد سرچشمه می گرفت، امام رضا (ع) را بر آن داشت تا به عنوان حافظ دین خدا و نجات مسلمانان از شرک و الحاد، دست به اقدامهایی بزنند، از جمله مسافرت به مراکز پخش این اندیشه ها از قبیل بصره و کوفه و انجام جلسات مناظره با سران این افکار الحادی، استفاده از فرصت ولایتعهدی در راستای تبلیغ دین و آنچه را که شریعت خاتم برای هدایت بشر آورده است.
یکی دیگر از اقدامهای آن حضرت در این خصوص مناظره هایی است که آن حضرت با بزرگان و رؤسای فرق و ادیان مختلف انجام دادند، چه پیش از ولایتعهدی و چه پس از آن و با توجه به روش مناظره آن حضرت که زبانزد عالمیان بود، (زیرا بر صبغه عقلانی و منطقی استوار بود) و دفاع آن حضرت از دین و گزاره های دینی که یکی از آنها لزوم تحصیل علم و دانش در رشته های مختلف و نافع است، همه و همه گواه آن است که در سیره عملی آن حضرت علم و دین با هم یکدیگر هماهنگی دارند.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۹۰/۲/۷
گفت و گو شونده : سید محسن میرباقری