شیخ محمد خیابانی، یکی از برجسته‌ترین مبارزان دوران قاجار، نقش مهمی در مقابله با استعمار و استبداد در ایران ایفا کرد. او در سال 1256 شمسی در روستای خامنه، از توابع تبریز، دیده به جهان گشود. پدرش، حاج عبدالحمید، تاجر بود و به همین دلیل خانواده خیابانی مدتی را در روسیه، که در آن زمان یکی از قطب‌های مهم تجاری منطقه بود، گذراند.

تحصیلات و فعالیت‌های اولیه

شیخ محمد در دوران جوانی پس از بازگشت به ایران، به تحصیل علوم دینی روی آورد و در کنار فقه و اصول، ادبیات عرب را نیز فرا گرفت. استعداد او در یادگیری زبان عربی و توانایی خطابه‌اش به زودی او را به جایگاه امام جماعت مسجد جامع تبریز رساند. اما او هرگز خود را محدود به مسائل مذهبی نکرد. دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی او باعث شد تا به سرعت در صف مبارزان آزادی‌خواه قرار گیرد.

ورود به سیاست و مجلس شورای ملی

در دوره دوم مجلس شورای ملی که فعالیت آن از آبان 1288 شمسی آغاز شد، شیخ محمد خیابانی به عنوان نماینده مردم تبریز انتخاب شد. حضور او در مجلس با نطق‌های روشنگرانه و پرشور همراه بود. در زمانی که روسیه تزاری اولتیماتوم خود را برای خروج مستشاران خارجی به ایران تحمیل کرد، او از جمله نمایندگانی بود که با این درخواست مخالفت کرد. این مخالفت‌ها باعث شد تا نام او در میان آزادی‌خواهان ایران برجسته شود.

با تعطیلی مجلس دوم، خیابانی به تبریز بازگشت و تلاش کرد مبارزات مردمی را ساماندهی کند. او معتقد بود که مبارزه فقط محدود به سیاستمداران نباید باشد، بلکه مردم عادی نیز باید در برابر دخالت‌های خارجی و استبداد داخلی آگاه و متحد شوند.

پیمان 1919؛ جرقه قیام بزرگ

یکی از مهم‌ترین دلایل قیام شیخ محمد خیابانی، مخالفت او با پیمان 1919 وثوق‌الدوله بود. این پیمان که میان ایران و انگلیس منعقد شد، امتیازات مهمی از جمله کنترل راه‌آهن، راه‌های شوسه و ارتش ایران را به انگلیس واگذار کرد. این قرارداد به شدت استقلال ملی و حاکمیت ایران را زیر سوال برد و موجی از اعتراضات را در سراسر کشور برانگیخت.

شیخ محمد خیابانی در خطابه‌ها و مقالات خود این قرارداد را "ننگین و استعماری" توصیف کرد و مردم را به قیام علیه آن فراخواند. او تاکید داشت که پذیرش این قرارداد به معنای تبدیل شدن ایران به مستعمره انگلیس است. خیابانی همچنین مردم را از رای دادن به سیاستمدارانی که به انگلیس یا روسیه وابسته بودند، برحذر داشت و خواستار انتخاب افرادی شد که به استقلال و منافع ملی ایران پایبند باشند.

آغاز قیام در تبریز

در بهار 1299 شمسی، شیخ محمد خیابانی تصمیم گرفت تا با اقدامی قاطعانه، اعتراض خود را به قرارداد 1919 نشان دهد. او به همراه گروهی از یاران خود، مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد و کنترل این شهر را به دست گرفت. این حرکت او که به "قیام تبریز" مشهور شد، توانست حکومت مرکزی را به چالش بکشد و پیامدهای مهمی برای کشور داشته باشد.

مدیریت قیام و اهداف شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی پس از کنترل تبریز، تلاش کرد ساختاری منظم برای اداره امور شهر ایجاد کند. او تاکید داشت که هدف قیام او نه تنها مخالفت با استعمار، بلکه ایجاد الگویی برای استقلال سیاسی و اقتصادی ایران است. وی برنامه‌هایی را برای بهبود وضعیت معیشتی مردم تبریز طراحی کرد و تلاش کرد تا در عمل نشان دهد که استقلال از قدرت‌های خارجی به معنای بهبود شرایط زندگی مردم است.

پایان قیام و شهادت

پس از سقوط کابینه وثوق‌الدوله و روی کار آمدن مشیرالدوله، حکومت مرکزی تلاش کرد تا قیام تبریز را سرکوب کند. مشیرالدوله، مخبرالسلطنه را به عنوان حاکم جدید تبریز منصوب کرد و از او خواست تا به هر قیمتی قیام را پایان دهد.

مخبرالسلطنه ابتدا تلاش کرد تا با مذاکره، خیابانی را به تسلیم وادارد، اما خیابانی تاکید داشت که بدون تضمین برای استقلال ایران، هیچ مذاکره‌ای بی‌فایده است. در نتیجه، حکومت مرکزی با کمک نیروهای قزاق، عملیاتی نظامی را علیه نیروهای خیابانی آغاز کرد.

در جریان این درگیری‌ها، نیروهای خیابانی به شدت سرکوب شدند و خود او نیز در 22 شهریور 1299 شمسی به شهادت رسید.

میراث شیخ محمد خیابانی

شیخ محمد خیابانی نه تنها یک مبارز، بلکه یک مصلح اجتماعی بود که تلاش کرد مردم ایران را به اهمیت استقلال و حاکمیت ملی آگاه سازد. قیام او هرچند به لحاظ نظامی شکست خورد، اما تاثیر عمیقی بر آگاهی سیاسی و اجتماعی مردم ایران گذاشت. نام او در تاریخ ایران به عنوان نمادی از مقاومت در برابر استعمار و استبداد به یادگار مانده است.

قیام شیخ محمد خیابانی، بخشی از تاریخ پرافتخار مبارزات مردم ایران برای آزادی و استقلال است که همچنان الهام‌بخش نسل‌های آینده خواهد بود.