بی تردید یکی از دلایل مهم و تأثیرگذار گسترش فرهنگ تشیع در ایران، گذر وجود نازنین علی بن موسی الرضا(ع) از شهرهای
مختلف ایران و در نهایت تدفین وجود مقدس ایشان در سرزمین طوس است که بی گمان نقش مؤثری در اینکه ایرانیان افتخار پیروی از مکتب اهل بیت(ع) را داشته باشند ایفا کرد. امام رضا(ع) در طول مسیر تا مرو با سیره خود الگویی برای مشتاقان بود، ضمن اینکه با برگزاری جلسات مختلف و سخنانی شیوا و نغز مانند اجداد طاهرینش همه دلها را شیفته کمالات و جلالت خود نمود. در این زمینه با حجةالاسلام والمسلمین «احمد رضوی»، مدیر مرکز تخصصی امامت حوزه علمیه قم گفتگو کرده ایم که در ادامه می خوانید:

امام هشتم الگویی کامل
همه ابعاد زندگی ائمه الگوی شیعیان است و یکی از این امامان که همواره قول و فعلش درس آموز بوده است امام هشتم شیعیان است. در باب سیره و مشی آن بزرگوار از استاد رضوی می پرسیم، او به ما می گوید: ائمه اطهار(ع) هم در زندگی شخصی و هم در زندگی اجتماعی همواره الگویی برای انسانهایی هستند که به دنبال یک الگوی کامل و جامع هستند. اجازه دهید من برای بهره گیری از سیره آن بزرگوار به حدیثی از آن امام همام اشاره کنم. برخلاف زندگی آدمیان که ممکن است یک بعدی باشد و افراد یا به فکر دنیا و مادیات و یا به فکر دینداری و عبادت باشند، این بزرگواران به همه ابعاد زندگی و نیازهای یک انسان توجه و اهتمام داشتند؛ در حدیثی از حضرت رضا(ع) داریم که فرموده کوشش کنید زمان شما به چهار قسمت تقسیم شود، قسمتی از ساعات روز را به مناجات با خدا اختصاص دهید، قسمتی را به امر معاش و کسب و کار و بخش سوم برای معاشرت با برادران دینی و روابط اجتماعی با افرادی که مورد وثوق باشند، آنهایی که نسبت به شما خیرخواه بوده و نسبت به عیوبتان شما را هشدار می دهند و بخش چهارم را به لذت بردن از زندگی قرار دهید، اموری از قبیل خوردن، استراحت و در جمع خانواده بودن؛ برای خودتان بهره ای از دنیا قرار دهید و تمایلات زندگی را به حلال برآورده کنید، از ما نیست کسی که دنیا را برای دین و دین را برای دنیا ترک کند؛ این روایتی است که کاملاً وظیفه فرد را در زندگی مشخص می کند.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می دهد: در باب عبادت و بندگی خدا نیز در سیره حضرت داریم که وقتی حضرت را از مدینه به مرو منتقل می کردند، فردی به نام «رجا بن ضحاک» مأمور انتقال ایشان به مرو بود. در تاریخ داریم وی پس از پایان مأموریتش وقتی به مأمون گزارش می دهد، از نحوه عبادت آقا علی بن موسی الرضا(ع) آغاز کرده و تصریح می کند مانند او کسی را در یاد و ذکر و ترس از خدا ندیدم و سپس ادامه می دهد؛ پس از نماز صبح به تسبیح و تکبیر خدا و سپس صلوات مشغول می شدند و سپس به سجده ای طولانی می رفتند تا آفتاب طلوع می کرد و همچنین به نحوه اقامه سایر نمازهای ایشان اشاره کرده که همواره مشغول حمد و تسبیح و استغفار بود و اینکه چگونه نماز شب به جا می آوردند و حتی به مأمون می گوید، اگر در شهری توقف ما 10 روزه بود ایشان قصد کرده و تمام ده روز را روزه می گرفتند، به طوری که مأمون خطاب به ضحاک می گوید کافی است! او در علم و عبادت سرآمد همه اهل زمین است و از این موضوع با کسی سخن نکن! و این نمونه ای از زندگی عبادی و معنوی حضرت رضا(ع) است که می تواند الگویی برای بندگی و طاعت همه بندگان حقیقت جو باشد.

سفری ماندگار و تبلیغی برای شیعه
تأثیرگذاری شخصیت علمی و مذهبی امام رضا(ع) بر ترویج فرهنگ اهل بیت(ع) در ایران و تبدیل شدن این سرزمین به پایتخت تشیع انکارناپذیر است، بویژه سفر ایشان به ایران که برکات خاصی برای این سرزمین به همراه آورد. در این باب دکتر رضوی می گوید: ایران با اینکه در زمان خلیفه دوم فتح شده و اصولاً تشیع در ایران نبوده است، به عنوان کشور اهل بیت(ع) درآمده و این از دو برکت عظیم امام رضا(ع) برای ایرانیان حاصل شده است، اول سفر و حضور ایشان در سرزمین ایران و دوم حرم و مرقد مطهر ایشان در ایران. در گزارش «رجا» به مأمون باز می خوانیم که نقل می کند، حضرت در شهرهای مختلف ایران سخن و حدیث می گفتند و تلاش داشتند معارف و آموزه های اهل بیت(ع) را به مردم ایران منتقل کنند و در شهرهایی که توقف 10 روزه داشتند مردم را ارشاد و راهنمایی کرده و آنان نیز از معالم دین سؤال می کردند و در این گزارش آمده ایشان در هیچ شهری وارد نمی شدند، مگر اینکه مردم معالم دین خود را از او سؤال می کردند.
مدیر مرکز تخصصی امامت می افزاید: مطلب دیگر اینکه اکنون آثاری از حضرت در طول مسیر می بینیم که نشان می دهد ایرانیان به ایشان گرویده و آثار او را زنده نگه داشته اند، در اهواز، شوشتر، ابرقو، یزد، نایین، دامغان، نیشابور و سایر شهرهای مسیر، همواره قدمگاه و زیارتگاه هایی به عنوان یادبود حضور ایشان وجود دارد و این نشان دهنده عمق عشق و عاطفه ایرانیان به ایشان است؛ ضمن اینکه حضرت به تمامی شبهات و پرسشهای مردم در طول مسیر حتی به صورت کتبی پاسخ می دادند که بخشی از این پرسش و پاسخها در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) وجود دارد؛ مباحثی همچون جایگاه اهل بیت(ع) در کتاب و سنت، مسایل اختلافی شیعه و سنی مثل ایمان حضرت ابوطالب(ع)، مصداق شیعه واقعی، مصداق صحابی پیامبر(ص)، معنای اولی الامر و برخی مسایل کلامی که در جامعه محل اختلاف بود توسط ایشان و با قرائت مکتب اهل بیت(ع) برای مشتاقان ایرانی بیان شد، ضمن اینکه وجود خود حضرت و جاذبه ایشان و معجزات و کراماتی را که مردم در طول مسیر از ایشان مشاهده کردند دلها را به سوی ایشان متوجه و علاقه مند می کرد و در زمان حضور یک سال ونیم ایشان در مرو نیز به حدی علاقه مندی به مجالس علمی و وعظ ایشان ایجاد شده بود که به مأمون اطلاع داده شد مردم مفتون علم امام رضا(ع) شده اند و او محمد بن عمر طوسی را مأمور کرد تا مردم را از حضور در مجالس ایشان منع کند، اما جلسات پرسش و پاسخ و رفع شبهات حضرت تأثیرگذاری خود را داشت.
افزون بر همه این جاذبه ها، وجود مضجع شریف آن امام همام در شهر مقدس مشهد، حدود 1230 سال است دلهای همه را متوجه حرم شریف ایشان نموده و خود باعث گسترش و تداوم فرهنگ تشیع در ایران زمین شده است.

مناظراتی برای اثبات حقانیت اسلام و تشیع
حضرت در زمان حضور در مرو مناظرات و احتجاجاتی بی سابقه با اهل علم از سایر مذاهب و ادیان داشتند که در تاریخ مضبوط است و این مناظرات افزون بر تبیین معارف حقه نقش زیادی در مقابله با ادیان دروغین و دفع شبهات داشت؛ در این باب از حجةالاسلام رضوی می پرسیم و ایشان می گوید: مناظرات امام رضا(ع) را می توان در دو بخش ارزیابی کرد، نخست مناظره با ادیان غیراسلامی که امام همه این ادیان را با استدلالات خود ابطال کردند. در تاریخ داریم که مأمون، پیشوایان ادیان مختلف را جمع کرد که در مناظره ای امام را شکست دهند و حتی بصراحت این را از آنان خواست! حسن بن سهل نوفلی می گوید ما خدمت امام رضا(ع) بودیم که خادمی به نام یاسر وارد شد و پیغام مأمون را رساند که خطاب به امام گفته بود اصحاب مکاتب و اهل ادیان و عالمان کلامی جمع شده و شما باید با آنها مناظره کنید و امام فرمود، من فردا برای مناظره می آیم. نوفلی این گونه ادامه می دهد که به امام عرض کردم آقا من بر شما در این مناظره نگرانم! زیرا اینها اهل مغالطه و انکارند و زیر بار منطق و استدلال شما نمی روند! حضرت تبسمی فرمود و گفت: ای نوفلی می دانی مأمون کی پشیمان خواهد شد، زمانی که ببیند با اهل تورات با توراتشان، با اهل انجیل با انجیل شان، با اهل زبور با زبورشان و با هر فرقه دیگری با زبان خودشان حرف زده و استدلال خواهم کرد.
و امام در روز مناظره با قرائت آیاتی از کتب خود ایشان، رسالت پیامبر آخر الزمان(ص) را به اثبات رساندند، به طوری که عمران صابی که از متکلمان بسیار قوی آن دوران بود و تصور پیروزی بر او برای کسی امکان نداشت به امام گفت من دلم نرم شده، ادامه بدهیم که امام به او فرمود: موقع نماز است و ادامه مباحثه برای پس از نماز، که خود همین کار امام هم برای همه شیعیان الگوست و پس از نماز، مباحثه تا ایمان آوردن عمران صابی ادامه یافت.
وی اظهار می دارد: بخش دوم مناظرات حضرت در باب اختلافات و شبهات مذهبی است، یکی از مشکلات جامعه اسلامی آن بود که در آن زمان فرقه های مختلفی به وجود آمده بود، از جمله فرقه معتزله و اهل حدیث، که رونق زیادی داشتند، معتزله معتقد بود خدا بندگان را مختار آفریده و اختیار به خودشان داده، اما اهل حدیث بر این باور بودند که خداوند بندگان را مجبور آفریده است؛ یک پاسخ کوتاه از امام بنیاد هر دو فرقه و اعتقاداتشان را بر باد داد.
محمد بن ابی نصر بزنطی پرسید، برخی از فرق قائل به جبر و برخی به تفویض(اختیار) شده اند، حضرت در پاسخ به او فرمود: آیا بندگان به خود واگذار شده اند؟ خداوند فرموده است: ای فرزند آدم به مشیت من و به قدرت من فرایض را انجام می دهی و با قدرتی که به تو داده ام، به گناه من اقدام می کنی، تو را بینا و شنوا قرار داده ام، گناهان از تو و به اختیار توست، نیرویی که به تو دادم حسنات را به وسیله آن انجام می دهی، چون من قدرت را در تو برای اعمال خیر داده ام تا به وسیله نیروی الهی به تعالی برسی و به غایت آفرینش راهی یابی نه اینکه با معاصی از هدف و غایت آفرینش باز مانی... »

نقش بی بدیل امام رضا(ع) در ترویج حدیث
از امام رضا(ع) احادیث مختلفی نقل شده است که در کتب مختلف از جمله عیون اخبارالرضا(ع) مشاهده می کنیم؛ حجةالاسلام رضوی در مورد نقش امام رضا(ع) در ترویج و ذکر حدیث به ما می گوید: می دانید یکی از القاب حضرت عالم آل محمد(ص) است، حضرت در طول مسیر احادیث مختلفی را از قول رسول ا... (ص) تا پدرانشان نقل می کردند.
زندگی علی بن موسی الرضا(ع) دو ویژگی منحصر به فرد داشت که به این صورت برای هیچ کدام از ائمه(ع) به وجود نیامد، اول سفر طولانی که ایشان از مدینه به مرو داشتند و از شهرهای مختلفی گذشتند و دوم اینکه ولیعهد حکومتی شدند که بیش از نیمی از کره زمین را حاکمیت می کرد و ایشان از این فرصت استفاده کرده و علوم و احادیثی که باید به دست مردم می رسید را بیان می فرمودند؛ آنچه بیشتر مورد اهتمام ایشان بود نخست حفظ اصول اعتقادات مردم بود و در نیشابور هم که مردم مشتاق و شوریده حال از ایشان طلب بیان حدیث کردند، ایشان در میان انبوه جمعیت که نقل شده 24 هزار قلمدان آماده نوشتن شده و همه سکوت کرده بودند، همگان را به توحید دعوت فرمودند که اصل اعتقاد هر انسانی بر آن مبتنی است و سپس با تدبیر خاص یک امام می فرماید توحید زمانی پناه است که به دنبال خود پذیرش امامت و ولایت ائمه(ع) را داشته باشد که یکی از آن ائمه وجود مبارک خودشان می باشد و در کنار این مطالب در توقفگاه های مختلف درباره اخلاق، احکام و عبادات مطالب مختلفی بیان می فرمایند.

منبع: روزنامه قدس ۱۳۸۹/۱۱/۱۴
گفت و گو کننده : محمد بیدارمنش
گفت و گو شونده : سید احمد رضوی