شهر تاریخی اسپی که امروزه با نام نصرت‌آباد شناخته می‌شود، زمانی به عنوان تنها شهر کویر شهرت داشت و نقش مهمی در عبور کاروان‌های بازرگانی و لشکرهای جهانگشا ایفا می‌کرد. این شهر به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی ویژه خود، یکی از مهم‌ترین آبادی‌های قرارگرفته در سه‌راهی مکران، کرمان و سیستان بود. مسیرهای تجاری این شهر، راه ارتباطی هند و چین با شهرهای داخلی ایران به شمار می‌رفت و یکی از مهم‌ترین راه‌های زمینی جاده ادویه در ایران بود.

تغییر نام و استقرار جمعیت

• در دوره قاجار، این منطقه که با نام‌های اسپیت، سپیت و سپه شناخته می‌شد، توسط نصرت‌الدوله فیروز میرزا به نصرت‌آباد تغییر نام داد.
• در سال ۱۳۱۰ شمسی، رضاشاه ایل نارویی را در این منطقه مستقر کرد و اسپی کم‌کم به نصرت‌آباد تغییر هویت داد.
• بلوچ‌ها همچنان این منطقه را اسپی یا اسفی می‌نامند. این نام‌ها با تلفظ اسبیذ در کتاب احسن‌التقاسیم مقدسی نیز ثبت شده است.

ساخت قلعه و تأسیسات

• میرزا شفیع تویسرکانی، با احداث قنات و ساخت قلعه‌ای مستحکم، نام نصرت‌آباد را بر این منطقه تثبیت کرد.
• در سفرنامه عبدالحسین میرزا فرمانفرما نیز شرح مفصلی از امکانات قلعه و موقعیت استراتژیک آن آمده است:
  «قلعه نصرت‌آباد آخر خاک نرماشیر و اول خاک سرحد است که مسیرهای آن به سمت شوین، حصاران و دزدآب گسترش می‌یابد.»

موقعیت تاریخی و جغرافیایی

• قدیمی‌ترین اشاره‌ها به اسپی در متون جغرافیایی مانند مسالک و ممالک ابن خردادبه و اشکال‌العالم جیهانی دیده می‌شود. ابن خردادبه از این شهر با نام اسبیذ یاد کرده و آن را بخشی از مسیر کرمان به سیستان دانسته است.
• اصطخری از این شهر به عنوان سنیج یاد کرده و آن را شهری بر مرز کرمان و سیستان دانسته است.
• مقدسی نیز این شهر را تنها شهر کویر معرفی کرده و آن را از توابع سیستان شمرده است.

اهمیت اقتصادی و تجاری

• اسپی در مسیر یکی از مهم‌ترین راه‌های تجاری بین شرق و غرب ایران قرار داشت. این راه، کرمان را به سیستان، مکران، شبه‌قاره هند و چین متصل می‌کرد.
• مواد غذایی و دارویی هند و مکران از این مسیر به ایران منتقل می‌شد. همچنین، گندم سیستان برای تأمین نیاز کرمان و یزد از طریق راه اسپی حمل می‌شد.
• محصولات دیگری مانند خرما، حنا، نیل و نیشکر نیز از این راه منتقل می‌شدند و پارچه‌های ابریشمی و کرباس بم از این منطقه صادر می‌شد.

اهمیت جغرافیایی راه اسپی

• راه اسپی به دلیل معابر کوتاه و مساعد در دل کویر، بهترین مسیر برای عبور کاروان‌ها از کرمان به سیستان بود.
• در مقایسه با دیگر مسیرها، مانند راه نهبندان (دربند شمالی سیستان)، این مسیر کوتاه‌تر و مناسب‌تر بود.
• نخستین حاکم سلجوقی کرمان، قاوردشاه، با احداث چاه‌ها، کاریزها و کاروانسراها این راه را به یکی از مسیرهای امن و راحت تبدیل کرد. او همچنین ستون‌های راهنما و دروازه‌های آهنین برای تسهیل عبور کاروان‌ها ایجاد کرد.

اهمیت راه در طول تاریخ

• بازرگانان و لشکرکشان برای ارتباط میان کرمان، سیستان، و شرق ایران از راه اسپی استفاده می‌کردند.
• این مسیر از نظر تاریخی، یکی از ثابت‌ترین مسیرهای تجاری ایران بوده و نقش مهمی در انتقال فرهنگ و تجارت ایفا کرده است.

بازارهای تجاری و رونق اقتصادی

راه اسپی، به‌عنوان مسیر ارتباطی میان شرق و غرب ایران، نقش مهمی در انتقال کالاهای تجاری داشت.

• کرمان و یزد به دلیل کمبود غله، از گندم سیستان بهره می‌بردند.
• خرما، نیل، نیشکر و پارچه‌های بم از این مسیر به مناطق مرکزی ایران ارسال می‌شدند.
• این مسیر همچنین مرکزی برای مبادله مواد غذایی و دارویی هند و مکران با محصولات ایران بود.

نتیجه‌گیری

شهر اسپی (نصرت‌آباد امروزی)، با موقعیت استراتژیک و تاریخی ویژه، به عنوان نقطه‌ای کلیدی در راه‌های تجاری ایران شناخته می‌شود. این شهر، که شاهد تبادلات فرهنگی و اقتصادی بین شرق و غرب ایران بوده است، همچنان در تاریخ‌نگاری ایران به‌عنوان تنها شهر کویر جایگاه خاصی دارد.