اتابکان یزد
اتابکان یزد سلسله‌ای از فرمانروایان محلی ایران بودند که پس از انقراض آل کاکویه، از سال ۵۳۶ تا ۷۱۸ هجری قمری (۱۱۴۲ تا ۱۳۱۸ میلادی) بر یزد و نواحی اطراف آن حکومت کردند. این سلسله در ابتدا تحت حمایت سلجوقیان و سپس خوارزمشاهیان و مغولان قرار داشت و سرانجام به دست مبارزالدین محمد مظفری، بنیان‌گذار دولت آل مظفر، منقرض شد.
پیشینه و تأسیس سلسله اتابکان یزد
پس از قتل فرامرز بن علی، واپسین امیر آل کاکویه، توسط سلطان سنجر سلجوقی، یزد به دو دختر او واگذار شد. رکن‌الدین سام، یکی از امیران لشکر یزد و نوه دختری امیر علاءالدوله علی، به عنوان اتابک این دو دختر منصوب شد.
- دختران فرامرز با مردم یزد به نیکی رفتار کردند و به آبادانی شهر پرداختند.
- پس از مرگ آنان، حکومت به دست رکن‌الدین سام و جانشینان او افتاد که به اتابکان یزد شهرت یافتند.
فرمانروایان اتابکان یزد
۱. رکن‌الدین سام (۵۳۶-۵۸۴ ق / ۱۱۴۲-۱۱۸۸ م)
- نخستین اتابک یزد که به فرمان سلطان سنجر سلجوقی منصوب شد.
- او تلاش کرد قلمرو خود را گسترش دهد و در نزاع‌های اتابکان کرمان مداخله کرد.
- در اواخر عمر به دلیل بی‌کفایتی از حکومت برکنار شد و برادرش عزالدین لنگر جای او را گرفت.
- رکن‌الدین سام از اهل فضل و دانش حمایت می‌کرد و با افضل‌الدین کرمانی، مورخ مشهور، روابط نزدیکی داشت.
۲. عزالدین لنگر (۵۸۴-۶۰۴ ق / ۱۱۸۸-۱۲۰۷ م)
- برادر رکن‌الدین سام که پس از او به حکومت رسید.
- فرمانروایی دلیر و رزم‌آور بود و در آبادانی یزد تلاش کرد.
- او باغی به نام عزآباد در بیرون یزد احداث کرد.
۳. وردان روز (۶۰۴-۶۱۵ ق / ۱۲۰۷-۱۲۱۸ م)
- پسر عزالدین لنگر که پس از او به حکومت رسید.
- او در نبرد با اسماعیلیان پیروز شد و از خلیفه عباسی لقب حسام امیرالمؤمنین گرفت.
- وردان روز در مدرسه‌ای که خود ساخته بود، به خاک سپرده شد.
۴. سلطان قطب‌الدین ابومنصور (۶۱۵-۶۲۶ ق / ۱۲۱۸-۱۲۲۹ م)
- پسر دیگر عزالدین لنگر که پس از برادرش به حکومت رسید.
- او پادشاهی دادگر و کاردان بود و یزد را در دوران او آرامش و آبادانی فراگرفت.
- پس از مرگ، در مدرسه‌ای که خود ساخته بود، دفن شد.
۵. قطب‌الدین محمود شاه (۶۲۶-۶۳۷ ق / ۱۲۲۹-۱۲۴۰ م)
- پسر قطب‌الدین ابومنصور که پس از او به حکومت رسید.
- او در امور کرمان مداخله کرد و به قتلغ خان، پسر براق حاجب، در تصرف کرمان یاری رساند.
- محمود شاه در مدرسه‌ای که خود ساخته بود، دفن شد.
۶. رکن‌الدین علاءالدوله (۶۳۷-۶۶۲ ق / ۱۲۴۰-۱۲۶۴ م)
- نام او در برخی منابع سلغرشاه ذکر شده است.
- از هلاکوخان مغول منشور اتابکی یزد گرفت.
- او در نبرد با اتابکان فارس کشته شد.
۷. طغانشاه (۶۶۲-۶۷۰ ق / ۱۲۶۴-۱۲۷۲ م)
- پسر علاءالدوله که پس از او به حکومت رسید.
- او ۸ سال به آرامش و دادگری حکومت کرد.
۸. علاءالدوله دوم (۶۷۰-۶۷۳ ق / ۱۲۷۲-۱۲۷۴ م)
- پسر طغانشاه که پس از او به حکومت رسید.
- در دوران او سیل بزرگی در یزد رخ داد که بسیاری از محلات شهر را ویران کرد.
۹. رکن‌الدین یوسف شاه (۶۷۳-۶۹۰ ق / ۱۲۷۴-۱۲۹۱ م)
- او در آغاز حکومت، خرابی‌های ناشی از سیل را ترمیم کرد.
- یوسف شاه به دلیل عیاشی و خوش‌گذرانی از پرداخت خراج به مغولان خودداری کرد و به دستور ارغون خان کشته شد.
۱۰. حاجی شاه (۶۹۰-۷۱۸ ق / ۱۲۹۱-۱۳۱۸ م)
- فرزند یوسف شاه که آخرین اتابک یزد بود.
- در دوران او مغولان عملاً بر یزد چیره شدند.
- حاجی شاه در سال ۷۱۸ ق به دست مبارزالدین محمد مظفری شکست خورد و سلسله اتابکان یزد منقرض شد.
ویژگی‌های حکومت اتابکان یزد
۱. روابط با سلجوقیان، خوارزمشاهیان و مغولان
- اتابکان یزد در ابتدا تحت حمایت سلجوقیان بودند.
- پس از فروپاشی سلجوقیان، برای حفظ حکومت خود از خوارزمشاهیان و سپس مغولان اطاعت کردند.
۲. آبادانی و عمران
- اتابکان یزد به آبادانی و ساخت بناهای عمومی علاقه داشتند.
- رکن‌الدین سام مدرسه و گنبدی در یزد ساخت.
- عزالدین لنگر باغ عزآباد و روستای ده‌شور را احداث کرد.
- قطب‌الدین ابومنصور مدرسه‌ای با دو مناره در یزد ساخت.
- محمود شاه مدرسه‌ای به نام صفوتیه ساخت.
۳. حمایت از علما و دانشمندان
- اتابکان یزد از دانشمندان و اهل فضل حمایت می‌کردند.
- رکن‌الدین سام با افضل‌الدین کرمانی، مورخ مشهور، روابط نزدیکی داشت.
- علاءالدوله از دانشمندان حمایت می‌کرد و آنان را به یزد دعوت می‌کرد.
زوال اتابکان یزد
- در دوران حاجی شاه، مغولان عملاً بر یزد چیره شدند.
- در سال ۷۱۸ ق، مبارزالدین محمد مظفری و غیاث‌الدین اینجو به یزد حمله کردند و حاجی شاه را شکست دادند.
- با شکست حاجی شاه، سلسله اتابکان یزد منقرض شد و یزد به قلمرو آل مظفر پیوست.
آثار و ابنیه برجای‌مانده از اتابکان یزد
اتابکان یزد علاقه زیادی به ساخت مدارس، قنوات و مزارع داشتند.
- مدرسه و گنبد رکن‌الدین سام: در نزدیکی دروازه مهریجرد.
- باغ عزآباد: توسط عزالدین لنگر در بیرون یزد ساخته شد.
- مدرسه وردان روز: در میان بازار دلالان.
- مدرسه قطب‌الدین ابومنصور: همراه با دو مناره.
- مدرسه صفوتیه: توسط محمود شاه و همسرش صفوت‌الدین یاقوت ترکمان ساخته شد.
نتیجه‌گیری
اتابکان یزد یکی از سلسله‌های محلی ایران بودند که در دوران زوال سلجوقیان و ظهور مغولان، توانستند بیش از ۱۸۰ سال بر یزد حکومت کنند. این سلسله با وجود محدودیت‌های جغرافیایی و سیاسی، به آبادانی و رونق یزد کمک شایانی کرد. هرچند با شکست حاجی شاه به دست آل مظفر، این سلسله منقرض شد، اما آثار و ابنیه برجای‌مانده از آنان همچنان یادآور شکوه حکومت اتابکان یزد است.
نظر شما