تدوین‌گرایی در نظریه عدالت جان رالز
چکیده
تدوین‌گرایی (Constructivism) یکی از مفاهیم کلیدی در نظریه عدالت جان رالز است که به روش‌شناسی او در دستیابی به اصول عدالت اجتماعی و توزیعی اشاره دارد. هرچند رالز در کتاب نظریه عدالت به‌صراحت از این اصطلاح استفاده نمی‌کند، اما شارحان و منتقدانی مانند رونالد دورکین این مفهوم را به نظریه او نسبت داده‌اند. تدوین‌گرایی در نظریه رالز به معنای آن است که اصول عدالت نه از شهود اخلاقی و نه از مفاهیم تجربی پیشین استنتاج می‌شوند، بلکه نتیجه فرآیند تدوین و توافق در یک موقعیت فرضی منصفانه، موسوم به “وضع نخستین” (Original Position)، هستند. این مقاله به بررسی مفهوم تدوین‌گرایی در نظریه رالز، تفاوت آن با تدوین‌گرایی کانتی و قرارداد اجتماعی هابز و لاک، و جایگاه آن در روش‌شناسی عدالت‌پژوهی رالز می‌پردازد.
مقدمه
جان رالز، در نظریه عدالت خود، از مفهومی بهره می‌گیرد که بعدها با عنوان “تدوین‌گرایی” شناخته شد. این مفهوم، که در تقابل با روش‌های شهودگرایانه و تجربی در فلسفه اخلاق قرار می‌گیرد، بر این ایده استوار است که اصول عدالت باید از طریق فرآیندی منصفانه و بی‌طرفانه تدوین شوند.
رالز در نظریه خود، از مفاهیمی مانند “وضع نخستین” و “پرده بی‌خبری” (Veil of Ignorance) استفاده می‌کند تا شرایطی را فراهم آورد که در آن افراد بتوانند اصول عدالت را بدون تأثیر از منافع شخصی یا شرایط خاص اجتماعی تدوین کنند. این روش، که به عنوان نمونه‌ای از عدالت رویه‌ای محض (Pure Procedural Justice) شناخته می‌شود، تضمین می‌کند که نتایج حاصل از این فرآیند، عادلانه و منصفانه باشند.
این مقاله به بررسی مفهوم تدوین‌گرایی در نظریه عدالت رالز، شباهت‌ها و تفاوت‌های آن با تدوین‌گرایی کانتی و قرارداد اجتماعی هابز و لاک، و نقش آن در روش‌شناسی عدالت‌پژوهی رالز می‌پردازد.
۱. تدوین‌گرایی: تعاریف و مبانی
۱.۱. مفهوم تدوین‌گرایی در نظریه عدالت رالز
تدوین‌گرایی در نظریه عدالت رالز به معنای آن است که اصول عدالت نه از طریق شهود اخلاقی و نه از طریق استنتاج منطقی از مفاهیم پیشین حاصل می‌شوند، بلکه نتیجه فرآیند تدوین و توافق در یک موقعیت فرضی منصفانه هستند.
رالز معتقد است که اصول عدالت باید در شرایطی تدوین شوند که افراد در آن آزاد، برابر، و بی‌طرف باشند. او این شرایط را در قالب “وضع نخستین” توصیف می‌کند و معتقد است که منصفانه بودن این شرایط، ضامن عادلانه بودن نتایج حاصل از آن است.
رالز می‌نویسد:
“عدالت به مثابه انصاف با این ایده آغاز می‌شود که مناسب‌ترین تلقی از عدالت، که می‌خواهد مبنای ساختارهای اساسی یک جامعه دموکرات قرار گیرد، تصوری از عدالت است که شهروندان آن جامعه در شرایطی کاملاً منصفانه و به عنوان نمایندگانی صرفاً آزاد و به لحاظ اخلاقی برابر، اصول آن را انتخاب می‌کنند.”
۱.۲. تدوین‌گرایی در مقابل شهودگرایی و تجربی‌گرایی
رالز با روش‌های شهودگرایانه و تجربی در فلسفه اخلاق مخالفت می‌کند. او معتقد است که:
- شهودگرایی: بر اصول ثابت و مشخصی برای عدالت تأکید ندارد و تصمیم‌گیری را به شهود اخلاقی واگذار می‌کند.
- تجربی‌گرایی: اصول عدالت را بر اساس مفاهیم تجربی و پیشین تعریف می‌کند.
در مقابل، تدوین‌گرایی رالز بر این ایده استوار است که اصول عدالت باید نتیجه فرآیندی منصفانه و بی‌طرفانه باشند که در شرایطی فرضی، مانند وضع نخستین، تدوین می‌شوند.
۲. شباهت‌ها و تفاوت‌های تدوین‌گرایی رالز با دیگر نظریه‌ها
۲.۱. تدوین‌گرایی کانتی
رالز تحت تأثیر امانوئل کانت، نظریه عدالت خود را به عنوان نوعی تدوین‌گرایی معرفی می‌کند. کانت معتقد بود که اصول اخلاقی و عدالت باید توسط فرد اخلاقی در شرایطی تدوین شوند که او از منافع و تمایلات شخصی خود فارغ باشد.
در نظریه کانت:
- فرد اخلاقی در موقعیتی استعلا‌یی قرار دارد که در آن از منافع و تمایلات شخصی خود رها شده است.
- اصول اخلاقی و عدالت، نتیجه تصمیمات این فرد در شرایطی هستند که کاملاً مستقل از خودخواهی و تمایلات شخصی است.
رالز، اگرچه از کانت تأثیر گرفته است، اما تفاوت‌های مهمی با او دارد:
- فرد اخلاقی کانتی: استعلا‌یی و فارغ از هرگونه دانش تجربی است.
- افراد در وضع نخستین رالز: دارای دانش تجربی کافی درباره جامعه و اقتصاد هستند و تصمیمات خود را بر اساس انتخاب عقلانی اتخاذ می‌کنند.
۲.۲. قرارداد اجتماعی هابز و لاک
رالز نظریه عدالت خود را به عنوان نوعی قرارداد اجتماعی معرفی می‌کند. او، مانند هابز و لاک، معتقد است که اصول عدالت باید نتیجه توافق افراد در یک موقعیت فرضی باشند.
با این حال، تفاوت‌های مهمی میان نظریه رالز و قرارداد اجتماعی هابز و لاک وجود دارد:
- هابز و لاک: افراد در وضع طبیعی به دنبال تأمین منافع شخصی خود هستند و توافق حاصل شده، نتیجه چانه‌زنی برای منافع فردی است.
- رالز: افراد در وضع نخستین، به دلیل شرایط خاص (پرده بی‌خبری)، نمی‌توانند تصمیماتی جانب‌دارانه و به نفع منافع شخصی خود اتخاذ کنند.
۳. ویژگی‌های تدوین‌گرایی در نظریه رالز
۳.۱. بی‌طرفی و منصفانه بودن شرایط
رالز معتقد است که اصول عدالت باید در شرایطی تدوین شوند که افراد در آن آزاد، برابر، و بی‌طرف باشند. او این شرایط را در قالب “وضع نخستین” توصیف می‌کند و معتقد است که منصفانه بودن این شرایط، ضامن عادلانه بودن نتایج حاصل از آن است.
۳.۲. عدالت رویه‌ای محض
رالز نظریه عدالت خود را به عنوان نمونه‌ای از عدالت رویه‌ای محض معرفی می‌کند. او معتقد است که منصفانه بودن روش تصمیم‌گیری، به خودی خود ضامن عادلانه بودن نتایج حاصل از آن است.
۳.۳. تقدم حق بر خیر
رالز بر خلاف نظریه‌های غایت‌گرا، معتقد است که اصول عدالت باید مستقل از تصورات خاص از خیر و سعادت تدوین شوند. این رویکرد، نظریه عدالت رالز را به عنوان یک نظریه وظیفه‌گرا معرفی می‌کند.
۴. نقد و بررسی تدوین‌گرایی رالز
۴.۱. نقاط قوت
- بی‌طرفی و انصاف: تدوین‌گرایی رالز تضمین می‌کند که اصول عدالت به‌طور بی‌طرفانه و منصفانه تدوین شوند.
- نوآوری در روش‌شناسی: رالز با استفاده از مفهوم وضع نخستین، یک روش‌شناسی منحصربه‌فرد برای تدوین اصول عدالت ارائه می‌دهد.
۴.۲. نقاط ضعف
- انتزاعی بودن وضع نخستین: برخی منتقدان معتقدند که شرایط فرضی وضع نخستین، بیش از حد انتزاعی است و با واقعیت‌های اجتماعی و انسانی سازگار نیست.
- نادیده گرفتن تنوع فرهنگی و اجتماعی: تدوین‌گرایی رالز ممکن است در جوامعی با ارزش‌ها و هنجارهای متفاوت، به‌طور کامل قابل اجرا نباشد.
نتیجه‌گیری
تدوین‌گرایی یکی از مفاهیم کلیدی در نظریه عدالت جان رالز است که به روش‌شناسی او در دستیابی به اصول عدالت اجتماعی و توزیعی اشاره دارد. این مفهوم بر این ایده استوار است که اصول عدالت باید نتیجه فرآیندی منصفانه و بی‌طرفانه باشند که در شرایطی فرضی، مانند وضع نخستین، تدوین می‌شوند.
رالز، اگرچه تحت تأثیر کانت و نظریه قرارداد اجتماعی هابز و لاک قرار دارد، اما نظریه‌ای منحصربه‌فرد ارائه می‌دهد که بر بی‌طرفی و انصاف در تدوین اصول عدالت تأکید دارد. با این حال، نظریه او با نقدهایی نیز مواجه است که نیازمند بررسی و تحلیل بیشتر است.
منابع
- رالز، جان. نظریه عدالت.
- رالز، جان. عدالت به مثابه انصاف.
- دورکین، رونالد. حقوق به مثابه عدالت.
- سن، آمارتیا. ایده عدالت.
- والزر، مایکل. ساحت‌های عدالت.
نظر شما