اسکان مهاجران لهستانی در کنیسه‌های اودلاجان؛ نگاهی به تهران قدیم
مقدمه
محله اودلاجان، یکی از قدیمی‌ترین مناطق تهران، در طول تاریخ محل سکونت اقوام و ادیان مختلف از جمله مسلمانان، یهودیان و اقلیتی از مسیحیان بوده است. این محله با تاریخچه‌ای غنی از همزیستی مسالمت‌آمیز میان این گروه‌ها، به ویژه مسلمانان و یهودیان، شناخته می‌شود. در این میان، کنیسه‌های یهودیان در اودلاجان به عنوان اماکن مقدس و تاریخی، نقش مهمی در زندگی اجتماعی و مذهبی این جامعه ایفا کرده‌اند. این گزارش به بررسی تاریخچه کنیسه‌های اودلاجان، نقش آن‌ها در اسکان مهاجران، و اهمیت آن‌ها به عنوان بخشی از میراث فرهنگی تهران می‌پردازد.
نخستین کنیسه‌های تهران: از «کنیسه بزرگ» تا «کنیسه عزرا یعقوب»
نخستین کنیسه یهودیان تهران، به نام «کنیسه بزرگ»، در دوران فتحعلی‌شاه قاجار توسط تاجری کاشانی به نام «حاجی برخوردار» ساخته شد. این کنیسه به عنوان اولین مرکز مذهبی یهودیان در تهران شناخته می‌شد، اما امروزه اثری از آن باقی نمانده است. پس از آن، کنیسه «یعقوب داود» و پسرش «عزرا یعقوب» ساخته شد. این کنیسه علاوه بر فضای عبادی، دارای آب‌انباری بود که آب مورد نیاز محله یهودیان تهران را تأمین می‌کرد.
عزرا یعقوب، یکی از تاجران برجسته یهودی، نخستین فردی بود که با تجار منچستر انگلستان وارد معامله شد و نقش مهمی در توسعه تجارت یهودیان تهران ایفا کرد. کنیسه عزرا یعقوب در طول تاریخ، شاهد رویدادهای مهمی بوده است و همچنان به عنوان یکی از نمادهای فرهنگی و تاریخی جامعه یهودیان تهران شناخته می‌شود.
کنیسه‌ها در محله اودلاجان: از عبادتگاه تا پناهگاه
محله اودلاجان، که در تهران قدیم محل سکونت یهودیان و مسلمانان بود، دارای تعداد زیادی کنیسه بود که برخی از آن‌ها هنوز هم پابرجا هستند. بر اساس تحقیقات، در این محله افزون بر کنیسه‌های بزرگ، کنیسه‌های کوچکی نیز وجود داشت که بیشتر به عنوان نمازخانه‌های کوچک برای برگزاری نمازهای جماعت طراحی شده بودند.
یکی از معروف‌ترین این کنیسه‌ها، «کنیسه نو» است که در طول تاریخ نقش‌های متعددی ایفا کرده است. این کنیسه در دوره‌ای به عنوان محل اسکان مهاجران جنگ تحمیلی و مهاجران افغان مورد استفاده قرار گرفت. همچنین در جریان جنگ جهانی دوم، زمانی که یهودیان لهستانی به ایران مهاجرت کردند، این کنیسه به عنوان پناهگاهی برای اسکان آن‌ها استفاده شد.
نقش کنیسه‌ها در تاریخ مهاجرت یهودیان
کنیسه عزرا یعقوب به طور خاص در دوره‌های مختلف تاریخی، محلی برای اسکان و حمایت از مهاجران یهودی بوده است. در خلال سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶، تعدادی از یهودیان بخارا و سمرقند که در مسیر مهاجرت به اورشلیم بودند، در این کنیسه توقف کرده و سپس به سفر خود ادامه دادند.
در جریان جنگ جهانی دوم، ایران به عنوان یکی از مسیرهای امن برای مهاجران یهودی لهستانی شناخته شد. بسیاری از این مهاجران، که از جنگ و آزار و اذیت نازی‌ها گریخته بودند، در کنیسه‌های اودلاجان از جمله کنیسه عزرا یعقوب اسکان یافتند. این کنیسه‌ها به عنوان پناهگاهی برای آن‌ها عمل کردند و نقش مهمی در حمایت از این مهاجران ایفا کردند.
مرمت و احیای کنیسه‌ها در دوران معاصر
برخی از کنیسه‌های اودلاجان، پس از سال‌ها متروک بودن، با حمایت انجمن کلیمیان تهران و سازمان میراث فرهنگی بازسازی شده‌اند. به عنوان مثال، کنیسه نو که مدتی متروک بود، در سال ۱۳۸۳ مرمت شد و اکنون به عنوان یکی از اماکن گردشگری محله اودلاجان شناخته می‌شود.
این مرمت‌ها نه تنها به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی این محله کمک کرده‌اند، بلکه فرصتی را برای آشنایی نسل‌های جدید با تاریخچه همزیستی ادیان و اقوام در تهران فراهم کرده‌اند.
کنیسه‌ها به عنوان مراکز آموزشی و فرهنگی
در دوران گذشته، کنیسه‌ها تنها به عنوان عبادتگاه استفاده نمی‌شدند، بلکه نقش مهمی در آموزش و فرهنگ‌سازی جامعه یهودیان داشتند. پیش از تأسیس مدارس آلیانس، کنیسه‌ها به منزله مکتبخانه‌هایی برای آموزش زبان عبری به کودکان یهودی عمل می‌کردند. در این مراکز، شاگردان توسط ملایان یهودی تعلیم می‌دیدند و با آموزه‌های دینی و فرهنگی خود آشنا می‌شدند.
محله هفت‌کنیسه: قلب عبادی یهودیان اودلاجان
یکی از معروف‌ترین بخش‌های محله اودلاجان، کوچه‌ای به نام «هفت‌کنیسه» بود که در دهه ۴۰ خورشیدی، محل تجمع هفت عبادتگاه یهودیان بود. این کوچه، که در نزدیکی میدان سرچال قرار داشت، در آن زمان به دلیل تراکم جمعیت یهودیان، به یکی از مراکز عبادی و اجتماعی آن‌ها تبدیل شده بود.
رحیم طوبایی، یکی از ساکنان قدیمی این محله، درباره این کوچه می‌گوید: «در دهه ۴۰، حدود ۲۰ کنیسه بزرگ و کوچک در اودلاجان وجود داشت. روزهای عبادت، مردم لباس‌های تمیز به تن می‌کردند، غبار فرش‌های کنیسه‌ها را می‌گرفتند و چراغ‌ها را تمیز می‌کردند. این کنیسه‌ها بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی محله بودند.»
یادگارهای حاج برخوردار در اودلاجان
حاج برخوردار، بنیان‌گذار نخستین کنیسه یهودیان تهران، نقش مهمی در توسعه زیرساخت‌های محله اودلاجان ایفا کرد. از جمله یادگارهای او، قدیمی‌ترین تورات وقفی تهران است که در کنیسه حاج برخورداری قرار داشت و اکنون در کنیسه یعقوب نگهداری می‌شود.
همچنین نخستین حمام عمومی محله سرچال نیز با کمک حاج برخوردار و مشه یوسف ساخته شد. این حمام به عنوان یکی از نخستین زیرساخت‌های بهداشتی محله، نقش مهمی در زندگی روزمره مردم ایفا می‌کرد.
نتیجه‌گیری
کنیسه‌های اودلاجان، به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ تهران قدیم، نمادی از همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان و اقوام در این شهر هستند. این اماکن مقدس نه تنها نقش عبادی داشتند، بلکه به عنوان مراکز اجتماعی، آموزشی و حتی پناهگاه برای مهاجران عمل می‌کردند. مرمت و احیای این کنیسه‌ها در دوران معاصر، فرصتی برای حفظ میراث فرهنگی و آشنایی با تاریخ غنی تهران قدیم فراهم کرده است.
محله اودلاجان و کنیسه‌های آن، همچنان به عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری و تاریخی تهران، یادآور دوران‌هایی از همبستگی و تعامل فرهنگی میان اقوام و ادیان مختلف هستند.
برگرفته از مطلب سایت عصر ایران
نظر شما