رمضان در تهران عصر قاجار، آینه‌ای از فرهنگ، سنت و زیبایی‌های مردمی است که زندگی خود را با آیین‌ها و رسوم خاصی گره زده بودند. ماه مبارک رمضان در آن دوران، نه‌تنها زمانی برای عبادت و روزه‌داری، بلکه فرصتی برای تقویت پیوندهای اجتماعی و فرهنگی بود. تهران قدیم، با کوچه‌های باریک و بازارهای پررونق، در این ماه حال و هوایی متفاوت به خود می‌گرفت.

بازار رمضان؛ کسب حلال و ارزانی اجناس

یکی از ویژگی‌های برجسته رمضان در تهران قدیم، فراوانی و ارزانی مایحتاج مردم بود. کسبه با نیت خیر و برکت، بهترین اجناس را به بازار می‌آوردند و با قیمت‌های مناسب به فروش می‌رساندند. در این ماه، سنگ‌های کم‌وزن و ترازوهای سرک‌دار جای خود را به ترازوهای دقیق و سنگ‌های تمام‌وزن می‌دادند تا کم‌فروشی و تقلبی در کار نباشد. نانوایی‌ها نان‌های خوش‌عطر و طعمی چون سنگک خشخاش‌زده، شیرمال‌های روغنی و نان کماج‌های اعلا عرضه می‌کردند. قصابی‌ها نیز گوشت‌های مرغوب و تزئین‌شده‌ای را با دقت و ظرافت آماده کرده و به مردم ارائه می‌دادند.

شب‌های رمضان؛ از توپ مرواری تا کله‌پاچه ابن ملجم

شب‌های رمضان در تهران قدیم، پر از شور و نشاط بود. مردم در شب بیست و هفتم ماه رمضان، که به شب مرگ ابن ملجم مرادی قاتل امام علی (ع) مشهور بود، با پختن و خوردن کله‌پاچه نذری، شادی و سرور خود را نشان می‌دادند. این رسم، نمادی از پیروزی حق بر باطل بود.

در همین شب، دختران و بیوه‌زنان به توپ مرواری می‌رفتند؛ توپی مفرغی که در میدان ارک قرار داشت. آن‌ها برای گشایش بخت، از زیر توپ عبور کرده یا بر لوله آن سر می‌خوردند. این عمل را مؤثرترین راه برای رفتن به خانه بخت می‌دانستند.

سفره‌های رمضان؛ سحری و افطاری با طعم سنت

غذاهای سحری و افطاری در تهران قدیم، تنوع و جذابیت خاصی داشت. از آبگوشت آجیل و خورش فسنجان برای سحر گرفته تا آش رشته و زولبیا و بامیه برای افطار، هر غذایی با دقت و توجه به نیازهای بدن در ماه رمضان تهیه می‌شد. مردم تهرانی معتقد بودند که تغذیه مناسب در این ماه، نه‌تنها جسم را تقویت می‌کند، بلکه به روح و معنویت نیز کمک می‌کند.

شب‌نشینی‌ها و قصه‌گویی‌های رمضانی

رمضان در تهران قدیم، فرصتی برای گردهمایی‌های خانوادگی و اجتماعی بود. شب‌نشینی‌ها با قصه‌گویی، شاهنامه‌خوانی، افسانه‌پردازی و حتی مشاعره تا سحر ادامه داشت. این شب‌ها، نه‌تنها زمانی برای تفریح، بلکه فرصتی برای انتقال فرهنگ و ارزش‌ها به نسل‌های جوان‌تر بود.

رمضان در قاب جعفر شهری

زنده‌یاد جعفر شهری، در آثار ماندگار خود مانند «طهران قدیم»، تصویری زنده و پرجزئیات از رمضان در تهران قدیم ارائه می‌دهد. او با نگاهی دقیق و موشکافانه، آیین‌ها، رسوم و حال و هوای مردم را به تصویر کشیده است. آثار او، گنجینه‌ای ارزشمند از تاریخ اجتماعی تهران است که اگر تلاش او نبود، این روایت‌ها در دل تاریخ دفن می‌شدند.

رمضان در تهران عصر قاجار، یادآور روزگاری است که مردم با همدلی و صفا، سختی‌های روزه‌داری را به زیبایی‌های زندگی پیوند می‌زدند. هر گوشه از این ماه، جلوه‌ای از فرهنگ غنی و ارزشمند ایرانی بود که هنوز هم می‌توان از آن درس‌ها آموخت و الهام گرفت.