نوشته جاناتان اچ ترنر
ترجمه: جعفر زلفعلی فام

مقدمه

نظریه نمایشی اروینگ گافمن یکی از برجسته‌ترین تلاش‌ها برای تحلیل کنش متقابل اجتماعی در نیمه دوم قرن بیستم است. گافمن با استفاده از استعاره‌های نمایشی، تلاش کرد تا نظم کنش متقابل چهره‌به‌چهره را به‌عنوان یک عرصه مستقل از واقعیت اجتماعی تحلیل کند. او برخلاف بسیاری از نظریه‌پردازان خرد، نظم کنش متقابل را نه به‌عنوان تمام واقعیت، بلکه به‌عنوان بخشی خودمختار از آن معرفی کرد. این دیدگاه، با تأکید بر پیوندهای سست میان سطوح خرد و کلان، به درک بهتر پویایی‌های اجتماعی کمک می‌کند.

در این مقاله، گافمن با استفاده از استعاره‌های صحنه، نمایش و بازیگری، کنش‌های اجتماعی را به‌عنوان اجراهایی در جلوی صحنه و پشت صحنه تحلیل می‌کند و به بررسی چگونگی مدیریت افراد در ارائه تصویر خود، نقش‌ها، و تعاملات اجتماعی می‌پردازد. این دیدگاه، که به “رهیافت نمایشی” معروف است، به‌طور گسترده‌ای در علوم اجتماعی مورد توجه قرار گرفته و همچنان الهام‌بخش پژوهش‌های جامعه‌شناختی است.

تحلیل نظریه نمایشی گافمن

1. نظم کنش متقابل: پیوند سست میان خرد و کلان

گافمن نظم کنش متقابل را به‌عنوان یک عرصه خودمختار از واقعیت اجتماعی معرفی می‌کند. او تأکید دارد که پدیده‌های کلان (مانند بازارها، طبقات اجتماعی و نهادهای اقتصادی) نمی‌توانند به‌طور کامل از طریق تحلیل‌های خرد توضیح داده شوند. به همین ترتیب، رویدادهای خرد نیز نمی‌توانند صرفاً به‌واسطه ساختارهای کلان تبیین شوند.

این دیدگاه گافمن، که بر “پیوند سست” میان سطوح خرد و کلان تأکید دارد، به ما یادآوری می‌کند که کنش‌های متقابل اجتماعی دارای پویایی‌های خاص خود هستند و نمی‌توان آن‌ها را صرفاً به‌عنوان بازتابی از ساختارهای کلان تحلیل کرد. این نگرش، گافمن را از نظریه‌پردازانی مانند دورکیم و پارسونز متمایز می‌کند که بیشتر بر تأثیر ساختارهای کلان بر نظم اجتماعی تأکید داشتند.

2. رهیافت نمایشی: استعاره صحنه و نمایش

گافمن در آثار خود از استعاره‌های نمایشی برای تحلیل کنش‌های اجتماعی استفاده می‌کند. او کنشگران اجتماعی را به بازیگرانی تشبیه می‌کند که در جلوی صحنه (front stage) نقش‌های خود را برای حضار (دیگران) اجرا می‌کنند و در پشت صحنه (back stage) برای اجرای بهتر آماده می‌شوند.

این استعاره، به‌ویژه در کتاب نمود خود در زندگی روزمره، به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه افراد تلاش می‌کنند تا تصویری خاص از خود ارائه دهند و نقش‌های اجتماعی خود را به‌گونه‌ای ایفا کنند که با انتظارات دیگران هماهنگ باشد. گافمن نشان می‌دهد که این نمایش‌ها نه‌تنها شامل رفتارهای آگاهانه، بلکه شامل نشانه‌های غیرآگاهانه نیز هستند که اطلاعاتی درباره فرد به دیگران منتقل می‌کنند.

3. نقش‌ها و مدیریت تأثیرگذاری

یکی از مفاهیم کلیدی در نظریه گافمن، نقش‌ها و مدیریت تأثیرگذاری است. گافمن معتقد است که افراد در تعاملات اجتماعی خود، نقش‌هایی را ایفا می‌کنند که با انتظارات اجتماعی و فرهنگی هماهنگ است. این نقش‌ها شامل مجموعه‌ای از رفتارها، حرکات و نشانه‌ها هستند که به دیگران نشان می‌دهند فرد چه کسی است و چه انتظاراتی از او می‌رود.

گافمن همچنین به مفهوم “فاصله نقش” اشاره می‌کند، که نشان‌دهنده تمایل افراد به جدا شدن از نقش‌های خود و نشان دادن جنبه‌های دیگر شخصیتشان است. این مفهوم به ما کمک می‌کند تا درک کنیم که چگونه افراد می‌توانند همزمان در نقش‌های اجتماعی خود غرق شوند و از آن‌ها فاصله بگیرند.

4. جلوی صحنه و پشت صحنه

گافمن مفهوم جلوی صحنه و پشت صحنه را برای تحلیل چگونگی مدیریت افراد در ارائه تصویر خود معرفی می‌کند. جلوی صحنه شامل تمام عناصری است که برای دیگران قابل مشاهده است، مانند رفتارها، حرکات و محیط فیزیکی. پشت صحنه، فضایی است که افراد می‌توانند در آن استراحت کنند، نقش‌های خود را کنار بگذارند و برای اجرای بهتر آماده شوند.

این تمایز میان جلوی صحنه و پشت صحنه، به‌ویژه در تحلیل تعاملات اجتماعی در سازمان‌ها و نهادها، بسیار مفید است. به‌عنوان مثال، در یک رستوران، رفتار کارکنان در جلوی صحنه (در مقابل مشتریان) با رفتار آن‌ها در پشت صحنه (در آشپزخانه) متفاوت است.

5. رسوم و هنجارهای کنش متقابل

گافمن به نقش رسوم و هنجارها در حفظ نظم کنش متقابل تأکید می‌کند. او نشان می‌دهد که افراد در تعاملات خود از مجموعه‌ای از رسوم و هنجارهای اجتماعی پیروی می‌کنند که به حفظ انسجام و هماهنگی کمک می‌کند. این رسوم شامل رفتارهایی مانند سلام و خداحافظی، عذرخواهی و احترام به حریم شخصی دیگران است.

گافمن همچنین به مفهوم “رسوم اجتنابی” و “رسوم نمایشی” اشاره می‌کند. رسوم اجتنابی به رفتارهایی اشاره دارد که به حفظ فاصله و جلوگیری از بی‌حرمتی کمک می‌کنند، در حالی که رسوم نمایشی شامل رفتارهایی است که نشان‌دهنده احترام و تعهد به دیگران است.

نقد و تحلیل نظریه گافمن

1. نقاط قوت:

1. تمرکز بر سطح خرد: نظریه گافمن با تمرکز بر تعاملات چهره‌به‌چهره و سطح خرد، به ما کمک می‌کند تا پیچیدگی‌های روابط انسانی را بهتر درک کنیم.
2. استفاده از استعاره‌های نمایشی: استفاده از استعاره‌های نمایشی، نظریه گافمن را قابل فهم‌تر و کاربردی‌تر کرده است.
3. توجه به نقش هنجارها و رسوم: گافمن به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه هنجارها و رسوم اجتماعی به حفظ نظم و انسجام در تعاملات اجتماعی کمک می‌کنند.

2. نقاط ضعف:

1. عدم توجه کافی به ساختارهای کلان: یکی از نقدهای اصلی به نظریه گافمن این است که او تأثیر ساختارهای کلان بر کنش‌های خرد را به‌طور کامل تحلیل نمی‌کند.
2. تأکید بیش از حد بر نمایش و نقش: برخی منتقدان معتقدند که گافمن با تأکید بر جنبه‌های نمایشی کنش‌های اجتماعی، از جنبه‌های دیگر تعاملات انسانی غافل شده است.
3. عدم ارائه یک چارچوب نظری جامع: گافمن بیشتر به توصیف و تحلیل پدیده‌ها پرداخته است و کمتر به ارائه یک چارچوب نظری منسجم توجه کرده است.

نتیجه‌گیری

نظریه نمایشی گافمن یکی از مهم‌ترین تلاش‌ها برای تحلیل کنش متقابل اجتماعی است که با استفاده از استعاره‌های نمایشی، به درک بهتر روابط انسانی کمک کرده است. این نظریه با تأکید بر نقش‌ها، مدیریت تأثیرگذاری، جلوی صحنه و پشت صحنه، و هنجارهای کنش متقابل، به ما نشان می‌دهد که چگونه افراد در تعاملات اجتماعی خود، تصویر خاصی از خود ارائه می‌دهند و نظم اجتماعی را حفظ می‌کنند.

با این حال، نظریه گافمن به دلیل عدم توجه کافی به ساختارهای کلان و ارائه یک چارچوب نظری جامع، مورد نقد قرار گرفته است. با وجود این، این نظریه همچنان یکی از منابع الهام‌بخش در علوم اجتماعی است و به تحلیل تعاملات انسانی در زمینه‌های مختلف کمک می‌کند.