مارشال مک‌لوهان (Herbert Marshall McLuhan)، فیلسوف، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز کانادایی، یکی از برجسته‌ترین متفکران در حوزه مطالعات ارتباطات و رسانه‌ها است. او با ارائه نظریات بدیع و پیشگامانه در مورد نقش رسانه‌ها در تغییرات اجتماعی و فرهنگی، تأثیر عمیقی بر مطالعات ارتباطات گذاشت. مفاهیمی مانند دهکده جهانی، رسانه گرم و سرد و رسانه همان پیام است از مشهورترین نظریات او هستند که همچنان در مطالعات رسانه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند.

زندگی و آثار مارشال مک‌لوهان

• تولد و تحصیلات: مک‌لوهان در سال 1911 در ادمونتون کانادا به دنیا آمد. او ابتدا در رشته مهندسی تحصیل کرد، اما بعداً به ادبیات و فلسفه علاقه‌مند شد و دکترای خود را در زمینه ادبیات عصر الیزابت دریافت کرد.
• فعالیت‌های علمی: مک‌لوهان به‌عنوان استاد در دانشگاه تورنتو تدریس کرد و به یکی از اعضای برجسته مکتب تورنتو در مطالعات ارتباطات تبدیل شد.
• آثار مهم:
  1. کهکشان گوتنبرگ
  2. برای درک رسانه‌ها
  3. جنگ و صلح در دهکده جهانی
  4. پیام و ماساژ
  5. شناخت وسایل ارتباطی

نظریه‌های ارتباطی مارشال مک‌لوهان

مک‌لوهان نظریات خود را بر اساس تأثیر رسانه‌ها بر ساختار اجتماعی، فرهنگی و روانی جوامع بنا کرد. او معتقد بود که وسایل ارتباطی نه‌تنها ابزار انتقال پیام، بلکه عامل اصلی تحولات اجتماعی و فرهنگی هستند.

1. رسانه همان پیام است (The Medium is the Message)

مک‌لوهان با این جمله مشهور، تأکید می‌کند که ماهیت و شکل رسانه‌ها (مانند تلویزیون، رادیو یا کتاب) تأثیر بیشتری بر جامعه دارند تا محتوای پیام‌هایی که از طریق آن‌ها منتقل می‌شود.

توضیحات:

• رسانه‌ها فراتر از انتقال پیام، ساختارهای فکری و اجتماعی را تغییر می‌دهند.
• محتوای پیام، تنها بخشی از تأثیر رسانه است و شکل رسانه، نحوه درک و تعامل انسان‌ها با جهان را تغییر می‌دهد.
• مثال: تلویزیون به‌عنوان یک رسانه، الگوهای ارتباطی و اجتماعی را تغییر داده است، صرف‌نظر از اینکه چه محتوایی از طریق آن پخش می‌شود.

2. وسایل ارتباطی به‌عنوان امتداد حواس انسانی

مک‌لوهان معتقد بود که وسایل ارتباطی، امتداد حواس انسانی هستند و هر رسانه، یکی از حواس انسان را تقویت می‌کند:

• لباس: امتداد پوست
• چرخ: امتداد پا
• رسانه‌ها: امتداد حواس شنیداری و دیداری

تأثیر بر جامعه:

• رسانه‌ها با تقویت یک حس خاص، نحوه ادراک و تعامل انسان‌ها با جهان را تغییر می‌دهند.
• مثال: تلویزیون به‌عنوان یک رسانه سرد، حس شنوایی و بینایی را به‌طور همزمان درگیر می‌کند.

3. تقسیم‌بندی رسانه‌ها به گرم و سرد

مک‌لوهان رسانه‌ها را بر اساس میزان مشارکت مخاطب به دو دسته گرم و سرد تقسیم کرد:

رسانه گرم (Hot Media):

• رسانه‌هایی که تنها یکی از حواس را به‌طور کامل درگیر می‌کنند.
• دارای وضوح و اطلاعات زیاد هستند و مشارکت مخاطب را کاهش می‌دهند.
• مثال: رادیو، کتاب، سینما

رسانه سرد (Cool Media):

• رسانه‌هایی که مشارکت بیشتری از مخاطب طلب می‌کنند.
• اطلاعات کمتری ارائه می‌دهند و نیاز به تخیل و تکمیل پیام توسط مخاطب دارند.
• مثال: تلویزیون، تلفن، کاریکاتور

4. جبرگرایی رسانه‌ای (Media Determinism)

مک‌لوهان معتقد بود که رسانه‌ها، جوامع را شکل می‌دهند و تغییرات اجتماعی و فرهنگی، بیشتر ناشی از ماهیت رسانه‌ها است تا محتوای آن‌ها.

ویژگی‌های جبرگرایی رسانه‌ای:

• رسانه‌ها بر ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تأثیر می‌گذارند.
• تغییر در نوع رسانه‌ها، باعث تغییر در نحوه تفکر و رفتار انسان‌ها می‌شود.
• مثال: اختراع چاپ، باعث گسترش فردگرایی و ملی‌گرایی شد.

5. دهکده جهانی (Global Village)

مک‌لوهان با معرفی مفهوم دهکده جهانی، به تأثیر رسانه‌های الکترونیکی بر کوچک شدن جهان اشاره کرد. او معتقد بود که رسانه‌های الکترونیکی مانند تلویزیون و اینترنت، فاصله‌های جغرافیایی را از بین برده و جهان را به یک دهکده کوچک تبدیل کرده‌اند.

ویژگی‌های دهکده جهانی:

• ارتباطات بین‌فردی: روابط انسان‌ها در سطح جهانی، شبیه به روابط افراد در یک دهکده کوچک شده است.
• سرعت انتقال اطلاعات: رسانه‌های الکترونیکی، اطلاعات را با سرعت بالا در سراسر جهان منتقل می‌کنند.
• تأثیر فرهنگی: رسانه‌ها باعث همسان‌سازی فرهنگی در سطح جهانی می‌شوند.

6. دوره‌های تاریخی ارتباطات

مک‌لوهان تاریخ تمدن بشری را بر اساس شیوه‌های ارتباطی غالب به سه دوره تقسیم کرد:

عصر شفاهی (Oral Age):

• ارتباطات مبتنی بر گفتار و شنیدار.
• حس غالب: شنوایی
• جوامع قبیله‌ای و روابط چهره‌به‌چهره.

عصر چاپی (Print Age):

• ارتباطات مبتنی بر نوشتار و چاپ.
• حس غالب: بینایی
• ظهور فردگرایی، ملی‌گرایی و نخبه‌گرایی.

عصر الکترونیک (Electronic Age):

• ارتباطات مبتنی بر رسانه‌های الکترونیکی مانند رادیو، تلویزیون و اینترنت.
• بازگشت به روابط قبیله‌ای در سطح جهانی (دهکده جهانی).
• حس غالب: شنوایی و بینایی به‌طور همزمان.

نقد نظریات مک‌لوهان

نقاط قوت:

1. دیدگاه نوآورانه: مک‌لوهان با تمرکز بر ماهیت رسانه‌ها، دیدگاه جدیدی در مطالعات ارتباطات ارائه داد.
2. پیش‌بینی تحولات رسانه‌ای: نظریات او درباره دهکده جهانی و تأثیر رسانه‌ها، با ظهور اینترنت و شبکه‌های اجتماعی تحقق یافت.
3. تأکید بر تأثیرات فرهنگی رسانه‌ها: او نشان داد که رسانه‌ها چگونه فرهنگ و رفتار انسان‌ها را تغییر می‌دهند.

نقاط ضعف:

1. جبرگرایی افراطی: مک‌لوهان تأثیر رسانه‌ها را بیش از حد بزرگ‌نمایی کرد و نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را نادیده گرفت.
2. کم‌توجهی به محتوای رسانه‌ها: او بیشتر بر شکل رسانه‌ها تمرکز داشت و به محتوای پیام‌ها توجه کافی نکرد.
3. ابهام در مفاهیم: برخی از مفاهیم او مانند رسانه گرم و سرد، تعریف دقیقی ندارند و در مواردی مبهم هستند.

جمع‌بندی

مارشال مک‌لوهان یکی از تأثیرگذارترین نظریه‌پردازان در حوزه ارتباطات و رسانه‌ها است. او با ارائه مفاهیمی مانند رسانه همان پیام است، دهکده جهانی و رسانه‌های گرم و سرد، نقش رسانه‌ها را در شکل‌دهی به جوامع و فرهنگ‌ها برجسته کرد. با وجود انتقاداتی که به نظریات او وارد شده، آثار مک‌لوهان همچنان به‌عنوان یکی از منابع اصلی در مطالعات ارتباطات و رسانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.