محمد پروین گنابادی در ۲ شهریور سال ۱۲۸۲ در کاخک گناباد متولد شد. پدرش عباس امیری دلویی ملقب به شمس الذاکرین دلوییگی مردی روحانی و اهل علم بود.
از ۱۵ سالگی برای ادامه تحصیل به مشهد رفت و وارد مدرسه فاضل خان شد. مدتی بعد در زمره شاگردان برجسته ادیب نیشابوری در آمد و با اشارت وی تخلص «پروین» را برگزید و بعدها با توجه به علاقه‌ای که به زادگاهش داشت «گنابادی» را نیز بدان افزود. وی مردی بود سختکوش، دوستدار ایران و زبان و ادبیات فارسی، و بدین منظور از دو طریق فعالیت می‌کرد: کار سیاسی و کار آموزشی.
فعالیت‌های سیاسی وی در حزب توده ایران سبب آن شد که در ۱۳۲۲ از طرف مردم سبزوار به مجلس شورای ملی فرستاده شود. در مجلس شورای ملی عضو فراکسیون توده بود.
کارهای آموزشی وی در سطوح مختلف از دبستان شروع و به تدریس در دانشگاه تهران خاتمه یافت. در تنظیم لغت نامه دهخدا بسیار فعال بود و بسیاری از سرفصلهای این لغت نامه را نوشت و بسیاری دیگر را اصلاح نمود در سال ۱۳۵۷ بر اثر بیماری و در گمنامی و با زندگی فقیرانه بدرود حیات گفت.

تالیفات
از وی ده‌ها مقاله و کتاب (ترجمه یا تالیف) باقی مانده‌ است که برخی از آنان عبارتند از:
مقدمه ابن خلدون (۲جلد)
روح تربیت (گوستاو لوبون)
دستور زبان فارسی و خودآموز املا و انشا (۳جلد)
تصحیح تاریخ بلعمی (از روی کار ناتمام محمدتقی بهار)